ziemiańskie klimaty

Ksiądz Łuszczek, przyjaciel rodziców i nasz, "bąków zatraconych", przyjeżdżał w sobotę po południu i święcił stół w jadalni. A jakież to było święcone! Olbrzymi stół w ogromnej sali dosłownie zastawiony był półmiskami i tacami, a festony zieleni pięknie go zdobiły, spadając aż na podłogę. Fascynował nas, dzieci, prosiak lub dzik, trzymający w paszczy kolorowe jajko.
- On jego zji? - pytał niespokojnie Tadzik, gdyż najpiękniejsza kraszanka była mu przyrzeczona, a właśnie ona pyszniła się w pysku zwierzaka.
- Głupiś! - energicznie stwierdzał starszy braciszek.
- Ty sam! - nie dawał się złotowłosy małec, odskubując kawałeczek mazurka na brzegu.
- Nie ruszaj, bo powiem mamusi! - oponowałam, zazdroszcząc mu tej odwagi.
- Skarżypyta! Skarżypyta! - unisono zaczynali obydwaj.
Nie mogłam oczywiście takiej obelgi puścić płazem i po chwili mama załamywała ręce:
- Boże drogi! Nawet w Wielką Sobotę! Wstydziłabyś się ! Dziewczyna dorosła: lat dziesięć, a ta- ka niedobra !
Zbierała się cała czeladź. (...). Ksiądz Łuszczek uroczyście święcił. Martwiliśmy się, że nie na wszystko padała kropla poświęcanej wody (czy alby będzie można to jeść?...) i wodziliśmy za księdzem zachwyconym wzrokiem. Taki był wysoki, piękny, zupełnie inny, jak wówczas, kiedy grał z nami w "łapki".
- Jego Pan Jezus odmienił przez noc i już taki będzie! - konstatowałam w skrytości ducha, bardzo niespokojna, a jednocześnie bezmiernie szczęśliwa. Takim bywał przecież tylko na ambonie, ale żeby u nas, w mieszkaniu?!... Był niedotykalny i jakby obcy...
A potem przychodziła noc pełna przyćmionego rozgwaru: powracano z Rezurekcji, ale myśmy spali.

"Echa Wielkiejnocy" Zofia Petersowa z czasopisma "Kobieta w świecie i domu" Nr7 1939

"To były święta, z których cieszyliśmy się wszyscy bardziej, niż z Bożego Narodzenia. Czuliśmy, że jest w nich coś mniej może serdecznego, lecz za to więcej doniosłego, jakiś powiew rzeźkości, powrotu do życia, narodzin wiosny.
Od wielu tygodni cały dwór żył pod znakiem Wielkiejnocy. Pannie Anieli, krawcowej, pannie służącej i naszej opiekunce w jednej osobie "wszystko z rąk leciało". Mikołaj, najstarszy ogrodnik, całymi dniami w gromadzie ogrodniczków i bab wiejskich kręcił się po ogrodzie lub schylał się nad klombami, po których chłopcy uwijali się z długimi sznurkami, wyznaczając kwatery dla kwiatów. Ulita, kucharka, "chciała z uma zejść" wśród stosów garnków, stert "donic" i "makutr", a nasza ukochana Polcia, długoletnia pokojowa, nawet mówić z dzieć-mi nie chciała, całymi dniami brzęcząc w kredensie czyszczonym "srebrem". Wielkanoc!
W Wielki Czwartek zamęt dochodził do szczytu. Przez pokoje "leciała" co chwila Paraska z pralni, niosąc stosy białej bielizny do szaf, matka, bona i my, przepasani fartuchami siedzieliśmy w jadalni dookoła stołu i przebieraliśmy bakalie. Co chwila dostawało któreś z nas "po łapach" i rozlegał się okrzyk:
- Ta ty nie jidz, a to rycynka będzie!
Ale czy to pomagało! Objadaliśmy -się przy tym pomaganiu do tego stopnia smakołykami, że nie mogliśmy już na te figi, orzechy, daktyle i inne specjały patrzeć. Z kuchni płynęły fale zapachu z piekących się bab, wielkich na pół arszyna, cudnie przybieranych lukrem i kolorowym maczkiem, a potem rzeżuchą i barwinkiem. Bo wszystkich pokojach rozchodziła się -ostra woń gotowanych szynek i kiełbas, a powietrze aż drżało od gorzkich żalów, gromko a fałszywie wyśpiewywanych przez "ludzi", t. j. czeladź. Ojciec przyjeżdżał do domu i załamywał eęce:
- Poszaleliście! Któż to wszystko zje? Czy nie ma dla mnie spokojnego kąta?
 - Idź do gabinetu! - uspakajała go mama.
- Przecież tam Horpyna okna myje!
- To do mego pokoju!
- Podłogi Palemon zaciąga!
- Więc daj mi spokój! Głowa mi puchnie, a ty...
- No, dobrze, dobrze! Dzieciaki, posuńcie się, ja też będę pomagał!
Wtedy robiło się piekło. Ubóstwialiśmy ojca za jego wesołość, pogodę, umiejętność zabawy z nami. Cała robota "szła do diabła", jak określała pesymistycznie panna Aniela, długa jak tyka, żółta, stara panna. Wreszcie wyrzucano- nas razem z ojcem za drzwi.
I tak było przez trzy dni. My, dzieci, od kilku tygodni żyliśmy już stale w naszym ukochanym ogrodzie, ale działo się to jakby "nieoficjalnie". Zwyczaj w naszym domu nakazywał "otwarcie wiosny" w pierwszy dzień Wielkiejnocy."
"Echa Wielkiej Nocy" Zofia Petersowa

Kwiecień, jużciż zapewne nie darmo tak nazwany, zowie się u ziemian miesiącem "zielonej trawki", a u myśliwych pod koniec miesiącem "ciepłej rosy". ,(..)
Zieloną trawkę wyprzedzają leśne drzewa: klon, jesion, olcha, modrzew i wilcze łyko poczyna kwitnąć, a po ciepłych ściankach i uwrociach okrywa się dereń i głóg wcześniejszy kwiatem.
Szare, marcowe pole poczyna się nawodzić barwami, a jak się zwolna brunatna rózga lasów mieni, czem więcej narastają pączki przyszłego listowia i kwiatu, w tern więcej odcieni i kolorów poczyna się zmieniać szary krajobraz na lesie, po łanach i łąkach. (..)
Plactwo około mieszkań ludzkich wyzimowone powraca teraz do lasu, gdzie i drapieżne takrocznych gniazd szuka, a około mieszkań ludzkich gromadzą się w sadach, szpalerach i przylaskach wdzięczni śpiewacy wiosny (..)
Jeżeli w zimowych miesiącach roku można było policzyć wszystkie głosy natury, to teraz spływają wszystkie głosy napowietrzne i nadziemne w jeden chór wielki, (..) od skrze-
czenia żabek począwszy, które się z razu tylko pojedynczymi odzywają głosami, aż do kruczenia lecących żurawi, które szeroko i z wysoka zapowiadają światu powrót wiosny (..)

Często jeszcze ściśnie nocą przymrozek wierzchem ziemię, która do gruntu puszczać poczyna; często jeszcze rzuci szarga mokrym śniegiem lub suchemi krupami; często jeszcze nawidzają zamietne burze ziemię na wiosennem porównaniu dnia z nocą z gwałtownością tej porze właściwą; (..) Wszakże byle na chwilę zabłysło słońce, wyczyszcza się błękit nieba i odzywa się
znowu cały chór śpiewaków od sadów, krzewin i lasów, ledwo co minioną burzą ociekłych, a zielona trawka pcha się gwałtem do świata. (...)

Jak skowronek ptak najrańszy, jak bocian, stróż domowej strzechy, jest zwiastunem dobrych nadziei i wiosny, tak powrót jaskółki jest zapowiedzią ciepłej pory i ciepłej rosy. (..)
W ślad wracających jaskółek przybywają także turkawki i synogarlice, młode wiewiórczęta wychylają drobne główki trwożliwie z wiszącego gniazda, a już znacznie wprzód wraca całemi gromadami świat owadów do życia. (...)
Teraz, gdy pod koniec kwietnia słowik się najprzód nieśmiało odzywać poczyna w cieniu agrestów i łóz, mieni się cala szata lasów, a sad i futory okrywają się kwiatem. To dopiero kwiecień prawdziwy!..."

"Rok Myśliwca" Wincenty Pol

"W jeździe konnej, teorya bez praktyki, lub odwrotnie, więcej niż w czem innem, dobrych rezultatów wydać nie może. (..) Jedynie długie doświadczenie, przy pomocy dobrych wskazówek, może wyrobić prawdziwie umiejętną i odważną amazonkę.
Ileż to mamy tak zwanych dzielnych amazonek, które, bez najmniejszego pojęcia o ja kichkolwiek zasadach, dosiadają zupełnie surowych koni. Dobrze jeszcze, gdy do czynienia mają z poczciwemi, zapracowanemi fornalkami, lecz, gdy owa dzielna dama znajdzie się na wierzchowcu, z temperamentem i nauką,— wtedy nie umie sobie poradzić— i o wypadek nie trudno.Wiele pań widziałam, które po kilkunastu lub kilku nawet lekcyach, zakończały naukę, utrzymując, iż jeździć zamierzają tylko dla przyjemności.(...)

Wieleż to razy słyszymy głosy oburzenia przeciwko damom dosiadającym konia, i narażającym się na śmierć dobrowolną. Są nawet ludzie dowodzący, iż nigdy nie grozi człowiekowi większe niebezpieczeństwo, jak kiedy znajduje się na siodle! Pozwolę sobie przeciw temu założyć najuroczystsze veto. Na koniu pewnym, z dobremi nogami,łagodnym charakterem, choćby nawet bardzo żywym, lecz dobrze ujeżdżonym (konie dzikie, surowe, bezwarunkowo dla dam wyłączam), amazonka zupełnie bezpieczną czuć się może. Zapewne, iż i tu zdarzają się wypadki: lecz gdzież ich niema? Wszak chodząc po równej drodze, ludzie także nieraz padają i łamią ręce lub nogi..."
"Podręcznik jazdy konnej dla dam"  Marya Wodzińska

"Życie ludzi, którzy nigdy, wychodząc rano przed dom, nie słyszeli bulgotu cietrzewi, musi być smutne, bo nie zaznali prawdziwej wiosny. Nie nawiedza ich w chwilach wątpienia pamięć godów weselnych, które gdzieś odprawiają się niezależnie od tego, co ich samych gnębi. A jeżeli ekstaza istnieje, to czy ważne jest, że to nie oni jej zaznają, ale kto inny? Liliowe kwiaty z żółtym pyłkiem wewnątrz wyłażą spomiędzy igliwia, na łodyżkach obrośniętych aksamitnym puchem, kiedy cietrzewie koguty tańczą na polanach, wlokąc po ziemi skrzydła i ustawiając prostopadle ogon-lirę, atramentową z białym podbiciem, ich gardła nie mogą pomieścić nadmiaru pieśni, wydymają się tocząc kulę dźwięku."
„Dolina Issy” Czesław Miłosz (zgodnie  z  prawem  cytatu)
Ilustracja - "Cietrzewie" Czesław Wasilewski (za pośr Wikicommons)

(Fragment wspomnień Juliana Wieniawskiego z przełomu lat 1850-tych i 1860-tych)
"Ostrowite, własność pani Dąbrowskiej, wdowy, z domu Krzymuskiej, kobiety bardzo milej, bardzo inteligentnej i bardzo mi życzliwej. Z przyjemnością zajeżdżałem tam parę razy do roku, na częstsze bowiem odwiedziny nie stałoby mi czasu, wobec ogromu zajęcia i tylu tak licznych sąsiedztw, z któremi łączyły mnie przyjazne stosunki. (...)
Z dobrami Wielkopole, które w dzierżawie trzymałem, graniczyło miasteczko Kleczew i dobra Stawoszewek, własność wdowy pani Lisieckiej z Zeliszewa na Podlasiu. Jakie ją losy z tak dalekiej okolicy w nasz koniński zakątek przygnały, nie wiem, ale to wiem, że był to dom jeden z najbardziej dystyngowanych. Pani Lisiecka, zdaje mi się, ks. Woroniecka z domu, a przynajmniej blizko z tą rodziną skoligacona, była to dama starej daty, trochę wielkością rodu przejęta, ale bądź co bądź, umiejąca uszanować ludzi niższych od niej urodzeniem, o ile tacy wykształceniem i zasługami społecznemi poważniejsze w społeczeństwie zająć umieli stanowisko. Lubiła wprawdzie napomknąć przy lada okazyi o stosunkach i koligacyach swoich, ale czyniła to w sposób, nie uwłaczający tym, którzy się tego rodzaju wielkością poszczycić nie mógł.
Zresztą w obejściu była bardzo grzeczną, uprzejmą, czasem nawet przyjacielską, a główną (dla mnie przynajmniej) jej zaletą było staranne wychowanie, jakie dała dwóm swoim córkom, pp. Konstancyi i Zofii; syna bowiem Ludwika, jedynaka, nie będącego fanatykiem na punkcie pracy, słabością i pobłażliwością swoją trochę zepsuła. Panna Konstancya była piękna nad wyraz, a urodę jej podnosił jeszcze niewysłowiony wdzięk jakiś, który każdego za serce musiał chwycić. P. Zofia nie dorównywała jej bynajmniej urodą, a jednak ten sam wdzięk i słodycz w obejściu kazały zapominać o tern i czyniły ją tak miłą i ujmującą, iż obydwie siostry były ulubienicami całego naszego sąsiedztwa..
Człowiekiem zupełnie innego pokroju był syn Ludwik. Trochę ociężały, obojętny na wszystko, co się w gospodarstwie i koło niego działo, czytywał dużo, a zwłaszcza pism sportowych, popijając herbatę z wiecznie kipiącego samowaru i wypalając niezliczoną ilość fajek. (...)"

"Dom piękniał powoli. W ciągu lat wspólnie przeżytych krystalizowały się w nim nasze myśli, nasz smak i upodobania, zaznaczały przebyte drogi życia – wreszcie każdy pokój stał się odrębnym, zamkniętym w sobie światem, z pewnej epoki, w pewnym stylu, gdzie wszystko na czym spoczęło oko, wzmacniało pierwsze, harmonijne wrażenie. Nawet piece i kominki, nawet obicia na ścianach stosowne były do ogólnego tonu. Przeszłość, płynąca za nami szerokim strumieniem, wtargnęła tu, do tego kresowego dworu, zostawiając po sobie ślad wiecznie trwały (tak sądziliśmy!...) kultury przodków i naszej własnej pracy i ukochań. Nić tradycji snuła się dalej na kołowrotku teraźniejszości. Lubiliśmy oboje książki; mieszkaliśmy daleko od kolei, sąsiedztwa były dość rzadkie, więc zwłaszcza gdy jesienne roztopy uniemożliwiały drogę, książki były nam najmilszymi przyjaciółmi, żyjącymi w twórczości genialnych myśli i w tętnie serca. Do dzieł dawniejszych pisarzy przyłączały się nowe, wybitne utwory literackie, piękne wydawnictwa, białe kruki – wszystko to układało się w długie szeregi na półkach wysokich bibliotecznych szaf. Doszliśmy w ten sposób do poważnej liczby 5000 tomów.

Za dworem szumiał las. Który wyginając się. Wdzięcznym półkolem, biegi ku dębinie pobliskich lasów państwowych. Las ten podobny był raczej do olbrzymiego parku i zachwycał różnorodnością drzew i malowniczym ich ugrupowaniem. Tuż do podwórza gospodarskiego przylegała rozrzucona z rzadka dębina – po czym nagle wyrastał gąszcz młodych grabów, strzelały w górę na polankach stare dęby, umyślnie tu zostawione przy dawnych porębach, matki-brzozy gwarzyły pośpiesznym szelestem z młodym pokoleniem rojnie podrastających, wysmukłych brzózek. Lasek sosnowy tuż przy wyjeździe, widoczny z okien W dalekiej perspektywie, bielał nieraz w zimie pod śniegowym kożuchem, naciągniętym na rozpostarte, zielone ramiona – w lecie pachniał żywicą i szpilkami niby wielka kadzielnica."
"Burza od wschodu"  Maria Dunin-Kozicka (zgodnie  z  prawem  cytatu)

"O użytkowaniu  z lasów [ w marcu]

1. Prace-główne.   Asygnowanie i wyrabianie drzewa  trwa ciągle. Ciecia w lasach niskopiennych zaczynają się. Pozostałe wierzby ogłowić
Przygotować  drzewo do spławu. Zakładać węglarnie , smolarnie i  popielarnie

2 Prace uboczne  obdzierać  korę olszową dla  farbiarzy. Zbierać bagno pospolite dla (Ledum palustre) dla garbarzy
Sok  brzozowy i klonowy ściągać z drzew można
Z ptactwa można strzelać tylko na grze, Głuszcze i Cietrzewia, a  podczas przelotu wiosennego słomki, bekasy, gęsi, kaczki , gołębie dzikie i łowić w sieci wszelkie gatunki drozdów"

Z Nowego Kalendarza Powszechnego na rok przestępny 1836

Ilustracja z "Roku Myśliwca" autorstwa Juliusza Kossaka.

"Marzec u myśliwych "miesiącem szarego pola" zwany, bywa często jeszcze i bardzo mroźny i śnieżny; ale słońce wybija się coraz wyżej, dzień coraz dłuższy, panowanie wschodnich wiatrów nastaje, a wiosenne porównanie dnia z nocą sprowadza gwałtowne burze i zmienia nagle całą postać widoków natury na ziemi i niebie. Już to inny ciąg obłoków, inne zawieszenie chmur, inny kolor nieba i we dnie i w nocy, w czasie porannej i wieczornej zorzy. (...)
Miesiąc to najszerszego rozlewu i panowania wód. Słotne burze i ciepłe wiatry topią nagle śniegi, woda dostaje się najprzód na lody, nim je połamie, nie wsiąka w zamarzła jeszcze ziemię i zrządza wylewy. Po puszczach i lasach podnoszą się brody, błonia i poniższe łąki, chały i roisty, odkryte błota i rudki zmieniają się w jeziora. Po większych rzekach ląduje woda; zwierciadło jezior i stawów podnosi się w górę, a tam nawet, gdzie przez rok cały nie wystąpi powódź, grają fale w promieniach wiosennego słońca. Najszersze to panowanie wód, stąd też i najgłośniejsze panowanie wodnego ptactwa, które teraz z cieplic powraca i wrzawnie stadami  na czyste pada zwierciadła.

Dzikie gęsi i kaczki dają temu ruchowi początek, a wracające do gniazd bociany zapowiadają powrót błotnego ptactwa. Ptaki obojej gromady, więcej południowej dzielnicy od naszej, morskie i lądowe, przez rok cały u nas niewidziane zresztą, spadają w tym czasie tłumnie i wrzawnie na te same wody i w ciągu całego roku nie żyje błotne i wodne ptactwo tak głośnem i podniesionem życiem, jak teraz, kiedy rade z cieplic wraca, długą podróżą ośmielone, lekkie i żywe, czujne i obrotne, w barwę godową strojne. Stąd też jest głosem natury na marzec wrzawa ptactwa wodnego i klekot bocianów, a widokiem natury szeroki rozlew wód. (..)
Owady i płazy budzą się z zimowego snu, robactwo ziemne i wodne daje znaki życia i wychodzi. W dzień ciepły wylatują już i pierwsze motyle, w noce ciepłe nietoperze, sowy, puhacze i ćmy. (..)
Kolor też lasów liściastych poczyna się już z oddalenia mienić i przechodzić z czarnego w brunatny i leszczyny, osiki i wierzby kwitną; na iwie narastają lub pękają kotki; śnieżki i ranne cebulki klują się z pod pleśni; brzęk muszek słychać już ciepłym wieczorem w powietrzu, a pierwsze pszczoły błąkają się już około iwiny, gdy słońce przygrzeje. (...)

"Rok Myśliwca" Wincenty Pol