ziemiańskie klimaty

Z kalendarza staropolskiego na rok 1930
Co się dzieje [w październiku]  w przyrodzie.
Zakwitają na polach i ścierniskach: tarniki, gwiazdnice, sporkl, bratki, jasnoty, stokrotki.
Odlatują: skowronki (polny, borowy — także w listopadzie), świergotek łąkowy, lelek kozodój, kos, pliszka biała, drozd, gołąb, grzywacz, żóraw pospolity, rybołow kulczyk, pustółka zwyczajna, bojownik bataljon, kokoszka wodna, bąk większy, chróściel pospolity (derkacz), sokół kobóz.
Wolno polować na: niedźwiedzie, dziki-maciory, jelenie-bykl, sarny-kozły, borsuki, lisy, zające, głuszce-koguty, cietrzewie-koguty, pardwy, jarząbki, kuropatwy, przepiórki, słonki, całe ptactwo błotne i wodne, dzikie gołębie, oraz wszelkie drapieżniki.

Przysłowia [na październik],
Miesiąc paździerzy — marca obraz wierny.
Październik chodzi po kraju, żenie [przyp. wygania] ptactwo z kraju.
Grzmot październikowy - niestatek zimowy.
Po świętej Jadwidze słodycz w marchew idzie.
Na Świętego Szymona i Judy spodziewaj się śniegu lub grady.

Poradnik gospodarski na Październik.  (z kalendarza staropolskiego na rok 1930)
W gospodarstwie. Kończyć zbiór ziemniaków, wybierać energicznie buraki i zarówno ziemniaki jak i buraki dobrze w kopce układać i pokrywać, aby nie zamokły, a w mrozy nie przemarzły. Przyorywać na zimę zielone nawozy i obornik. Łąki bronować. Wielkie ilości pasz, jak wytłoki buraczane, liście buraków, koński ząb kosić i dołować na zimową paszę.  Ilość bydła zastosować do paszy.
W sadzie. Sadzenie drzew i zbieranie warzyw. Nasienniki marchwi, pietruszki, buraków, brukwi i rzepy powinny mieć typowy kształt danej odmiany i być średnio-wielkie, czyste, niepokaleczone. Przy czyszczeniu liści pozostawiamy nieuszkodzone serca. Przechowujemy w piasku. Doborowe główki kapusty z głąbiami dołujemy w piwnicy. Cebulę na nasienie przechowujemy w miejscu suchem i zabezpieczonem od mrozu, przeorywanie i zasilanie obornikiem gruntu między drzewami i pod warzywa.
W pasiece. Zaopatrywać ule w maty, oczka ścieśnić na jedną pszczołę. Wypalać stebniki i z nastaniem mrozów ustawiać w nich pnie.

(Fragment wspomnień Juliana Wieniawskiego z przełomu lat 1850-tych i 1860-tych)
"W głębi powiatu, między Kleczewem a Wilczynem, leżała jeszcze wieś Siernicze, własność najpoważniejszego, ale nie pozbawionego pewnej oryginalności p. Radońskiego. Był on szczęśliwym ojcem jedynaka syna Macieja, dzielnego rolnika, i dwóch dorodnych a rzadko inteligentnych córek: Kazimiery i Nepomuceny, w których podkochiwało się kilku w sekrecie przed sobą. Z rozkoszą bywałem zawsze w tym gościnnym szlacheckim dworze, bo towarzystwo panien nęciło mnie powabem, jaki piękne, naturalne, skromne, a nie udające świętoszków panienki mają zawsze dla młodych ludzi, lubiących towarzystwo dam. (...) Byłem w Sierniczu serdecznie podejmowany i przepadałem za towarzystwem tych młodych istot. Raz znalazłem się w bardzo niemiłem położeniu, kiedy na prośbę rozkochanego Adama B. pojechałem do Siernicza  dla zbadania uczuć jednej z sióstr względem niego. Tymczasem, aczkolwiek partya była materyalnie świetna, panienka popatrzyła na mnie badawczo i odrzekła chłodno, że bez głębszego uczucia ręki nikomu nie odda, i że ją dziwi, dlaczego się tej niefortunnej misyi podjąłem. Wróciłem jak niepyszny do domu, gdzie biedny Adaś na rezolucyę oczekiwał, i musiałem dla pocieszenia go wypić z nim razem całą butelkę dwutalarowego nadreńskiego szampana, poczem dopiero zdecydował się pójść spać zrozpaczony, ale pocieszony potrosze. (...)

Zamek w Dzikowie (2)
"Jan hr. Tarnowski kasztelan, wraz z żoną swoją Waleryą z hr. Strójnowskich wyrestaurowali go przed dwudziestu laty; on, mąż pełen nauki, znany z prac swoich historycznych, autor niewydanych dotąd dziejów panowania Henryka Walezyusza, których napisanie poleciło mu Towarzystwo Przyjaciół Nauk— ona, znawczyni niepospolita i miłośniczka malarstwa mogąca miniaturami własnego pęzla sprostać najlepszym swego czasu miniaturzystom — poświęcili pracę życia i majątek na umiejętne zebranie wszystkich tych skarbów, jakie dziś nieobojętny
gość może oglądać w Dzikowie, W pokojach nieuderzy cię wprawdzie przepych eleganckich sprzętów, obić i modnych drobiazgów; za to, co krok spotkasz szczegół budzący w tobię podziw dla dzieł mistrzowskich sztuki, lub też czujesz się wzruszonym na widok jakiej drogiej pamiątki. '
Największym tu skarbem jest biblioteka dzieł polskich i łacińskich zebrana z trudem całego życia. Mieści się ona w dwóch sklepionych pokojach zabezpieczonych od ognia okienicami i drzwiami żelaznemi. Znajdziesz tu wydania najwspanialsze i druki najrzadsze; każda gałąź literatury jest skompletowana o ile można najzupełniej, zacząwszy od zbioru historyków praw i konstytucyj, do drobnych broszurek i nowin dzisiaj dla rzadkości swój tak poszukiwanych. Niektóre wydania, jak Statut Łaskiego, są na pargaminie; okładki noszą znamiona herbów
królewskich, to Zygmuntów to Batorego, to Jana księcia finlandzkiego, to wreszcie króla Stanisława Augusta. Pierwotne druki Hallerów, Unglerów i t d. spotykają się tu w najlepszem zachowaniu.
Najciekawszym jednakże zabytkiem są zbiory rękopismów; jest tu rękopis Kadłubka, Statutu Wiślickiego nieocenionej wartości, mnóstwo przywilejów, listów orginalnych królów i znakomitych mężów polskich, między innemi listy Maryi Leszczyńskiej; począwszy zaś od Zygmunta Starego idą zbiory dokumentów odnoszące się do różnych panowań. Konfederacya Barska i Sejm konstytucyjny bogatych dostarczyć mogą materyałów dla badacza dziejów.
Oprócz tej bogatej biblioteki, szafy w innych dwóch pokojach mieszczą piękny dobór dzieł w łacińskim i francuskim języku; są to po większej części najokazalsze królewskie edycye klasyków starożytnych pisarzy wieku Ludwika XIV, zbiory historyczne do dziejów Francyi, Anglii, Niemiec, Włoch, zgoła wszystkich narodów. Widać że twórca tej biblioteki pojmował naukę rozlegle, w stosunku do literatury powszechnej."
(w/g Juliusza Wildta Kalendarz powszechny na rok 1856)

Z kalendarza staropolskiego na rok 1930
Co się dzieje [we wrześniu]  w przyrodzie.
Zakwitają pod koniec miesiąca; zimowlt;kwitną wrzosy.
Dojrzewają: owoce zimowe, żurawiny, orzechy laskowe.
Odlatują: dzika kaczka, gajówka, (rudzik, ogrodowa), kulik wielki, poklęskwa, białożytka, kraska,
pliszka żółta, ortolan, pokrzewka (cierniówka, ogrodowa), krętogłów, muchołówka. jaskółka, dudek, kopciuszek, pliszka, turkawka, brodzlec piskliwy, siewka rzeczna, przepiórka, gąslorek.
Wolno polować na: nledźwiedzie, wilki, dziki-maciory, łosie, jelenie-byki (od 16), sarny-kozły, głuszce-koguty, cietrzewie-koguty, pardwy, jarząbki, kuropatwy, przepiórki, słonki, całe ptactwo błotne I wodne, dzikie gołębie, oraz wszystkie drapieżniki.

Przysłowia [na wrzesień].
Oto wrzesień — bliska jesień.
Wrześniowa słota: miarka deszczu, korzec błota.
Leniwiec wrzesień wsadza ręce w kieszeń.
Dzień św. Idziego, gdy się wypogodzi, cztery tygodnie potem pogoda dogodzi.
Ody noc jasna na Michała, to nastąpi zima trwała.
Ptaszki przed Michałem odleciały, będzie ostry grudzień cały.
Lichy ten gospodarz, co na św. Michał kopy z pola jeszcze spychał.
Gdy nadejdzie wrzesień, wieśniak ma zawsze pełną stodołę i kieszeń.
Gdy jesień bez deszczów będzie, w zimie wiatrów pełno wszędzie.

Poradnik gospodarski na Wrzesień.  (z kalendarza staropolskiego na rok 1930)
W gospodarstwie. Orki pod oziminy kończyć, ziarno zaprawiać i siać pospiesznie, aby zboża miały czas rozkrzewić się przed nadejściem zimy, gdyż wtedy łatwiej znoszą ostre zimy. Po zasiewach robić przekopy, aby woda łatwo spływała. Rozpocząć kopanie ziemniaków, a z łąk zbierać ostatnie potrawy. Bydło powoli przyzwyczajać do pasz zimowych.
W sadzie. Pora zbioru owoców. Zebrany owoc należy przed wniesieniem do piwnicy podzielić na 3 dobory: jednolicie wielkie i czyste; do sprzedaży, lecz gorsze; do wyrobu wina, suszu i powideł.
W pasiece. Kończyć przygotowania do zimowli. Wybierać miód z wrzosów, gdyż jest nieprzydatny do zimowli. Najdalej do 15 września kończyć podkarmianie pni. Zabezpieczaj próżne plastry przed motylicą.

Ilustracja "Samotnie w parku" Apoloniusz Kędzierski (za pośrednictwem wikicommons)

"A lato było tego roku w istocie nadzwyczajne. Słońce od wschodu do zachodu jaśniało na nieskalanym niebie, od paru tygodni najlżejszy wiatr nie poruszał listowiem. Gorące, ciche dnie i gorące, ciche noce zdawały się nie toczyć, a trwać nieruchomo nad Serbinowem. Woda w stawach opadła, ptaki zamilkły, świerszcze tylko dźwięczały bez przerwy, a ludzie brązowieli od słońca. Wszyscy wiedzieli kładąc się spać, że nazajutrz i co dzień powita ich ten sam błękit oślepiający, ten sam upał i blask.
(...)
Znajdowali się teraz na dróżce wiodącej przez żółknącą zieleń buraków do strumienia. Mieli przed sobą ścianę olbrzymich dębów, klonów i lip rosnących w pobliżu wody. Pomiędzy świeżymi jeszcze liśćmi drzew mieniła się drgająca złota i rubinowa pożoga.
- Wspaniały zachód - rzekła szeptem pani Barbara.
- Tak - potwierdził Bogumił Niechcic.
Pani Barbara odurzyła się blaskiem wieczornej pogody, niby kielichem wina. Świat wydał jej się wprost niebywale piękny. W życiu bywają noce i bywają dnie powszednie, a czasem bywają też niedziele. Rzadziej się to zdarza niż w kalendarzu, jednak tym razem niedziela zdaje się nadchodzić dla ich domu. Nie wiadomo, jak długo to potrwa.
- Może wkrótce - myśli pani Barbara - znów się wszystko skotłuje, ale na razie można troszeczkę wytchnąć.
I serce jej się ucisza. Gdy wracali ze spaceru, na dworze zaczynało już szarzeć. Od podwórza słychać było opieszałe kotłowanie się ludzi, którzy przyszli z roboty. Brzęczały łańcuchy, skrzypiał niemrawo żuraw. Jedni wołali, żeby dzwonić do doju, drudzy rozmawiali ze sobą kłótliwie, mówili, że drabinę od góry z sianem ktoś zabrał i że
źrebaki idą, żeby nie stać i nie gadać tam o drabinie, tylko otworzyć drzwi do stajni. Zachód wróżył pogodę, ale od wschodu zbierały się chmury i zasnuwały niebo. Zaroślami wstrząsały od czasu do czasu przelotne dreszcze zbierającego się wiatru.
Znalazłszy się w domu, usiedli jeszcze na chwilę w pokoju Bogumiła i czekając na podanie kolacji palili papierosa."
Maria Dąbrowska "Noce i dnie"

"Dziedzic Myśliborza, p. Piotr Pągowski, gospodarz zawołany, był ojcem jednej z najpiękniejszych panien, jakie kiedykolwiek znałem, panny Salomei (późniejszej Kazimierzowej Mieleckiej). Jej wdzięk niewysłowiony i klasyczna uroda stały się powodem strasznego pojedynku w tamtych stronach, między Stefanem Cassiuszem plenipotentem i administratorem dóbr Gosławskich, a p. Edmundem Domańskim z Kurdwanowa, który tam do Konina na karnawał przyjechał. Pierwszy, człowiek niezwykłej urody i rozumu, padł od pierwszego zaraz strzału, a śmierć ta wywołała powszechne oburzenie i żal całej okolicy, która nieboszczyka szanowała i zasługi jego ceniła, oburzenie było tern więcej uzasadnione, że powodem pojedynku był błahy kwiatek, który panna Salomeą ofiarowała Cassiuszowi, a którego on na żądanie p. Domańskiego oddać naturalnie nie chciał.
(...) Nad samą granicą Księstwa Poznańskiego, tuż pod Słupcą, nad dużą przestrzenią wody, stawem czy jeziorkiem, wśród pięknego ogrodu rozłożył się szeroką wstęgą dwór i zabudowania Młodojewa. Była to siedziba zacnej, nad wyraz miłej i szanowanej powszechnie wdowy pani Gościmskiej, która, wychowując dwie dorodne córy i trzech jak świece prostych pięknych chłopców, prowadziła dom na stopie nie zbytkownej, ale dostatniej i dystyngowanej, czego kobiecie wdowie nikt za złe brać nie mógł. Ile razy
interesy sprzedaży zboża prowadziły mnie za fornalkami do Słupcy, tyle razy o ten dom gościnny zawadzić musiałem. Czas biegł nam niespostrzeżenie na muzyce, wesołej rozmowie o sprawach bieżących lub sąsiedzkich, i zawsze jak najmilsze wywoziłem stamtąd wspomnienia. (...)
Wracając z Młodojewa do Gór, zawadzałem często o wieś Biskupie, rezydencyę miłej i poczciwej sąsiadki, pani Anastazowej Karnkowskiej, która we wdowieństwie stosunkowo młode jeszcze lata spędzała. Pan Bóg ją dotknął nadto ciosem bolesnym, zabierając jej syna, jedynaka, Adasia, największą biednej wdowy chlubę i pociechę. Córka jedynaczka, pełna urody i niewieściego wdzięku, choć miała wcale dobrą patryę w sąsiedztwie zdecydowała się jednak później wyjść za mąż do Księstwa Poznańskiego za człowieka młodego i przystojnego, lecz niestety, mało obrotnego, który przez niefortunne spekulacye śliczny majątek wraz z pałacową rezydencyą utracił. Zacna ta jednak i pełna energii pani, ocaliwszy część swego posagu dość znaczną, oszczędnością i pracą umiejętną, zdołała zapewnić obojgu przyzwoite utrzymanie. (...)"
(Fragment wspomnień Juliana Wieniawskiego z przełomu lat 1850-tych i 1860-tych)

"Gadał Chwedor dłużej, aż wjechano na grobelkę. Droga była sucha, ale kłody wystawały zewsząd, a dziur po wiosennych roztopach jeszcze nie zasypano, więc należało uważać. Chwedor do koni się zwrócił, a Jadwisia oparła się o poduszki faetonu i rozglądała się dokoła. Łąka zielona, olbrzymia ciągnęła się z obu stron drogi, jak okiem sięgnąć. Nic nie przerywało monotonności widoku, oprócz lasu sosnowego, który czerniał długą linią na horyzoncie, i grobli, położonej, jak ogromna kładka na łące. Niebo bez chmurki rozciągało się nad ziemią, jak kopuła błękitna, i na końcu widnokręgu zlewało się z nią, łączyło w jedną mglistą linię, roztapiając błękit swój w jej zieloności. Pomimo swego obszaru, zamknięty to był świat, odosobniony i cichy. Słońce nawet, chociaż jasno świeciło, miało blask odrębny jakiś, białawy, jakby promienie jego przychodziły z za mlecznej szyby. I barwy też były inne, łagodne, niepewne, roztopione i mleczne, jakby przesiąkłe białą farbą, wyblakłe i mgliste. Nie było tu ostrych konturów, ani twardych linii, cień rzucony był niebieskawy. Sosnowy las nawet zdawał się przysłonięty jakąś białą krepą. Zdała na ługach ciemniały złożone już stogi siana. Gdzieniegdzie pracowały gromadki kosarzy, szli wolno długą linią, świecąc białemi plamami koszul i błyskając żeleźcami kos. Ginęli w przestrzeni olbrzymiej, jakby cząstki składowe jej wielkości, jak drobne żyjątka, dostrzegalne zaledwie. Po ługach bujał wiatr ciepły i pachnący, nic mu nie tamowało rozpędu.
Wjechano do lasu. Zielono tam było, ciemno i świeżo. Sosny, słońcem przygrzane, wypuszczały pachnącą ciecz swoją. Trawy i zioła kwitły. Nad głowami kołysała się czarna koronka gałązek i igiełek, a na żółtych, wyniosłych pniach słońce kładło plamy złote i różowe. Las mienił się przeróżnemi barwami, tworzyła się plątanina świateł i cieni, a po wierzchołkach drzew, szumiąc, przechodził wiatr. Zdawało się Jad wisi, że minęły wieki, jak nie widziała tych stron, jak nie oddychała tern powietrzem wilgotnem i pachnącem. Pierś jej rozszerzała się z lubością i chwytała chciwie zapachy i tchnienia swej rodzinnej ziemi. Patrzała wokoło ciekawie i uśmiechała się. Wiedziała dobrze, że nie piękność okolicy ją zachwyca, ale czuła, że i w najpiękniejszem otoczenia nie będzie jej tak miło.
Za lasem ciągnęły się pola włościańskie, a na nich wązkiemi pasami leżały obok siebie wszelkie rodzaje zasiewów. Więc obok zielonych kartofli srebrzyła się gryka, len dojrzewał, powiewały zagony, owsem zasiane, złociły się jęczmiona i prosa stały ciemną ścianą. A tu i owdzie wielkiemi latami świeciły ścierniska, na których kobiety wiązały ostatnie snopy. Deszcz groził, więc pospiesznie zwożono żyto do zagród. Był ruch na zżętych zagonach, ogień z patyków i gałązek tlił się powoli, a przy nim bawiły się dzieciaki. Czerwone spódnice kobiet, jak maki wyglądały wśród dojrzałych kłosów. Podawały one do góry snopy ciężkie, powrósłami je wiązały, a u brzegu stały wozy, zaprzężone w siwe woły, i ładowano na nie plon; skrzypiąc, powoli szły drogą pełne wozy ku wsi. Czasem leciała przez pola pieśń przeciągła, tęskna i, urwana, milkła. W górze pod słońcem skowronki dzwoniły."
Emma Dmochowska "Panienka"

Z kalendarza staropolskiego na rok 1930
Co się dzieje [w sierpniu] w przyrodzie?
Zakwitają rośliny jesienne: wrzosy, mikołajki, dziewięciorniki, goryczki, w ogrodach malwy, astry, czarnuszki, piwonje, rezedy.
Dojrzewają,: borówki, jeżyny, jarzębiny.
Odlatują: kania rdzawa, słowik rdzawy, świstówka, wilga, jerzyk, trzclnlak, rybołówka, bocian.
Wolno polować na: dziki, wilki, sarny-kozły, cietrzewie-koguty (od 15), pardwy, jarząbki, kuropatwy, przepiórki, baźanty-koguty, (od 15) całe ptactwo błotne I wodne, dzikie gołębie oraz wszelkie drapieżniki
Na niebie: Wenus widoczna jako gwiazda wieczorna przez pół godziny, Jowisz I Saturn widoczne wieczorem coraz krócej.

Przysłowia [na sierpień].
Lekarstwo często nie służy -w sierpniu, jeśliś zdrów i duży, nie skąp sobie, nie cierp głodu, wypij spory kufel miodu.
Z sierpem w ręku witać sierpień: wiele uciech wiele cierpień.
W sierpniu wszelki zbytek nie idzie w pożytek.
Na święty Wawrzyniec dostaje kapusta wieniec. A od Tadeusza dostaje kapelusza.