ziemiańskie klimaty

"Maj ów piękny, poetyczny maj jest miesiącem nabiału. Najlepsze masło jest majowe i największa go  ilość wszędzie, bo bydło mając już świeżą paszę najwięcej daje mleka, a że jeszcze i upałów nie ma więc go najłatwiej dobrze wyrobić i oddzielić od maślanki, dlatego masło majowe jest najtrwalsze, i owe litewskie najwyborniejsze masło bywa majowe. W maju więc trzeba zbierać masło na całoroczny.zapas soląc go dobrze. (...) Gdzie jest założone gospodarstwo mleczne na sposób zagraniczny, w tym miesiącu najlepiej się udają wszelkie sery ze słodkiego mleka. W ogrodach największa robota, sadzenie rezedy i różnych flanców, warzywa etc. zaczyna się zaraz w początku maja. Maj jest rzeczywistym miesiącom przednówka, bo już zaczyna być pusto w piwnicy i spiżarni, a jeszcze ani ogród ani las nic nie daje. W końcu dopiero maja pojawiają się grzyby tak zwane majowe, gdzie ich jest obfitość trzeba suszyć w rozmaity sposób, na słońcu suszone krajane można tylko dobrze w maju robić gdyż na jesieni już słońce tak mocno nie grzeje i nie suszy. Marynować nie trzeba dopiero jesienne, gdyż często bez psucia upałów letnich nie przetrzymają. W tym miesiącu także zaczyna się największa robota około drobiu, bo największy ląg ma miejsce. Kwiat brzowy należy w tym czasie zbierać i suszyć na lekarstwo. Od polowy kwietnia, przez cały maj bielicie płótno zrobione podczas zimy. Ponieważ w maju najdłuższe już są dnie i mało się pali światła w początku miesiąca, więc trzeba wszystkie lampy, szkła, rezerwuary, banie wymyć wolną wodą z sodą lub szarym mydlem, knoty wyjąć zawinąć w papier lampy powycierać bibułą i pochować w pudlo lub do szafy, aby spokojnie doczekały się jesieni."
w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"Jeżeli Wielkanoc jest wczesna to koniec marca lub początek kwietnia schodzi na przygotowaniach wielkanocnych. Radzę każdej gospodyni, w ostatnim tygodniu już w poniedziałek zająć się przygotowaniem rodzenek, migdałów i tarciem cukru z głowy do bab gdyż te żmudne roboty zajmują wiele czasu i mitrężą, samo pieczenie jeśli nie są pierwej gotowe, tem bardziej że nie radzę nigdy wcześniej piec bab nawet parzonych jak w piątek, a lepiej w sobotę, cala przyjemność ciasta, które się zwykle jada aż po za przewodnią niedzielę, stracona jeżeli sieje raa stare od razu.
Mazurki można piec we środę i czwartek.   Szynki i wszelkie mięsiwa gotować w sobotę rano, pieczyste piec na świeżo w sanie święta, bo chwała Bogu już dawny niehygieniczny zwyczaj wyszedł z użycia jadania samego zimnego mięsa, w oba święta Wielkanocne.
Zaraz po świętach w pierwszych dniach, trzeba robić kaszę kartoflaną z pozostałych od ciasta białek, które zachowane w garnku obwiązanym papierem w zimnej piwnicy przechowują się dobrze kilka dni. W pierwszej polowie kwietnia gdy ziemia już nie zmarznięta zaczyna się robota w ogrodzie, tak w miastach jak i na wsi. W kwietniu zaczyna się największa ilość krów cielić, cielaki z marca i kwietnia; najlepsze są na przychówek, gdyż i krowa daje więcej mleka i wiosna jest porą łatwiejszego wychowania ich.  Prosiaki z kwietnia są także najlepsze do przychówku. (...)  W kwietniu należy starannie pilnować w piwnicach kartofli wyrastających na wiosnę, aby je obrywać z korzeni i wszelkie warzywa jakie jeszcze są przebierać zepsute odrzucając. Kapustę kwaszoną częściej jak w zimie obmywać.
W kwietniu już na dobre trzeba sadzić drób; kury, kaczki, gęsi, indyki najpóźniej."

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"W tym miesiącu kończy się odpoczynek gospodyń tak miejskich jak i wiejskich. Nadchodzące święta Wielkanocne wymagają przygotowań. Zaraz w pierwszej polowie miesiąca należy się zając urządzeniem mięsiwa, szynek, głowizny i t. p. Ozory wolowe i pekefleisz które nie wymagają tak długiego czasu do solenia jak wieprzowina, należy robić w początku miesiąca, nigdy więcej jak ą0 dni do dwóch tygodni w soli leżeć nie powinny—ozory więc po szynkach wędzić, kładąc je w pęcherze, gdyż inaczej uschną zanadto wisząc, na powietrzu.
Wszelkie wędliny powieszone w przewiewnem miejscu nabierają od samego przewiewu marcowego powietrza wybornego smaku.   Dla tego też w tym miesiącu czy to w mieście czy na wsi największe odbywają się prania bielizny — gdyż tak woda marcowa jak i słońce ma własność bielenia jej. Wszelkie drobiazgi białe należy koniecznie w marcu poddać działaniu słońca. W końcu miesiąca jeżeli czas po temu i nie ma obawy zimna można już otwierać okna zabezpieczone na zimę, czyścić mieszkania z zimowego kurzu, myć podłogi, zaprawiać posadzki, aby taka robota nie zostawała na ostatni przed Wielkanocą tydzień, gdzie już trzeba myśleć o przygotowaniach wielkanocnych, szczególniej jeżeli Wielkanoc wcześnie przypada. W marcu największa jest obfitość najlepszych pomarańcz, wtedy więc anie kiedy indziej trzeba wszelkie zapasy z pomarańcz przygotować—jak skórki smażyć w cukrze, oranżadę sztuczną robić—wódki, likiery, pomarańcze i t. p. W tym miesiącu inspekta dobrze urządzone i opatrzone powinny już dostarczać pierwszych nowalji—jest więc ciągła robota od samego początku miesiąca przy nich. W następnych latach postaram się dział ten opracować obszernie dla pań wiejskich nie mających ogrodników, a lubujących się w tego rodzaju zatrudnieniu
W tym miesiącu także można już sadzić kury na jaja, z których to wyhodowane kokoszki zowią się marcówki i są najpierwsze do znoszenia jaj zaraz po świętach Bożego Narodzenia. Jaja znoszone przez kury ładne duże i nieśne odkładać oddzielnie, aby je dawać do wylęgania—notabene jaja znoszone przy kogucie dobrej odmiany."

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

Zaraz w początkach tego miesiąca powinna się zająć czy to w mieście staranna i zabiegła gospodyni—czy na wsi z obowiązku, zabiciem wieprzakow na szynki wielkanocne aby kiszki, kiełbasy świeżo, szmalec do smarzenia faworków, wszelkie podroby i odpadki pozostałe od solenia mięsiwa, więc w zapusty, przypadające zwykle w początkach tego miesiąca dla domowników, którzy z utęsknieniem oczekują rok cały na te specjały. (...).
Ponieważ luty jest miesiącem mroźnym należy więc gdzie są ryby i ludzie znający się na tern robić przeręble i łowić takowe— marynować w occie na post lub używać świeże. (...) Dzień już bywa znacznie dłuższy, można się zająć szyciem bielizny i przerabianiem sukien potrzebnych na wiosnę. Na wsi w końcu tego miesiąca można już robić piwo, ocet, sok z żurawin, które są najlepsze z pod śniegu w tym miesiącu zebrane. Również w tym czasie powinna się już. przygotowywać mąka na pieczywo wielkanocne, aby była dobrze wyschnięta, zresztą i młyn jest wtedy wolny i zboża w spichrzach pełno.
Wszelkie gatunki kasz na następny przednówek już w lutym trzeba przysposobić. W końcu na wsi już jest robota w inspektach. (...) pilnować dobrze piwnicznych zapasów czy się nie psują, przy zbliżającej się wiośnie. Kto w styczniu nie zaopatrzył się w lód, stanowczo w lutym to zrobić powinien, nie spuszczając się już w żadnym razie na wilgotny często marzec.
Jabłka w piwnicach często przebierać i ustawiać na deskach, tak aby jedno drugiego nie dotykało (...).

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"W miesiącu tym wszelkie zapasy spiżarni, apteczki i piwnicy są w całej pełni, całą więc gospodarczą czynnością pani domu jest używanie swej pracy przez przyjmowanie gości i licznie odwiedzających się wzajemnie znajomych. Miesiąc ten bowiem zwany karnawałem przeznaczony jest na odpoczynek i zabawy, w mieście na bale i wieczorne zebrania, na wsi na kuligi, wesela i t. p. W rodzinnem zaś kółku cały ten miesiąc schodzi na czytaniu lub projektach zabaw, przygotowaniach toalet wieczornych (...).
Suknie balowe lekkie powinny się szyć na prędce, to jest bardzo szybko w obszernym pokoju na dużych stołach lub deskach, tak aby nie uległy zniszczenia i świeżo były wykończone—nie radzę je szyć wieczorami, bo lekka tkanina łatwo od ognia zająć się może.
Smażenie pączków, faworków, robienie kremów, galaret, które w tym miesiącu naturalnie bez lodowni wybornie się udają, jest codzienną pracą w styczniu.
Wiejskie gospodynie, zajmują się przędzeniem czystego już lnu, konopi; dziewki folwarczne powinny drzeć pierze. W karmniku już w styczniu karmić stosownie do potrzeby większą lub mniejszą ilość wieprzaków młodych rocznych (bo ze starszych niesmaczne) na szynki wielkanocne, które to karmienie trwa trzy do czterech tygodni.
W tym miesiącu należy lodownię, lub kto tej nie ma głęboko kopane doły zaopatrywać w lód, nie spuszczając się na luty, który częstokroć bywa dżdżysty i bez mrozów,—można jednak zostawić to na później."

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"W Olszynce, za olchowym gajem, od którego zapewne folwark ten wziął swe nazwanie, na łagodnej wyniosłości gruntu dom niewielki, drewniany, nieotynkowany, niby z kosza zieleni wychylał się ze starych, ogromnie rozrosłych bzów i z gęstego rzędu fasoli, która tuż przy ścianie posadzona gęste i teraz kwitnące swe sploty zarzucała na tyki sięgające prawie niskiego dachu. Z tyłu domu znajdował się spory sad owocowy, prostym częstokołem ogrodzony, bez dróg i upiększeń żadnych; z przodu, za małym, trawą i gdzieniegdzie chwastami porosłym dziedzińcem, po łagodnej spadzistości spływały aż ku olchowemu gajowi duże i urodzajne ogrody warzywne. Gaj był świeży, czysty, z grubymi i cienkimi drzewami rzadko rozstawionymi na wilgotnej i gładkiej murawie. Za rzadko rozstawionymi i gładkimi pniami przebłyskiwał w płaskich brzegach płynący tu Niemen i ukazywało się gdzieniegdzie przeciwległe wybrzeże, okryte, jak okiem sięgnąć, gładkim, wilgotnym pastwiskiem. Gdzieniegdzie, niby drobne obrazki w zielonych ramach, widać było zza drzew pasące się na tej zarzecznej płaszczyźnie trzody albo pastuszków skupionych dokoła roznieconego ognia, albo nędzne, nie wiedzieć czyje, samotnie śród przestrzeni stojące chaty. Za domem i sadem leżały gładkie pola; z obu stron warzywnych ogrodów zieleniały niskie łąki, na których rosły grupy wierzb, a w mokrych zagłębieniach gruntu rozrastał się jasno-zielony ajer i stały wysokie łozy z długimi, obwisłymi liśćmi i wierzchołkami podobnymi do aksamitnych kołpaków. Było to miejsce ciche, skromne i prawie odludne. Z domu i całego jego otoczenia od razu wnieść było można, że wśród średniej własności ziemskiej Olszynka była posiadłością możliwie najmniejszą. Wniosek ten potwierdzała wieś chłopska pomiędzy łąkami do grupy wierzb przyparta. Składało ją chat kilkanaście, dość czysto i dostatnio wyglądających. Z bliskości, w której znajdowała się od dworku, łatwo było zgadnąć, że kiedyś do Olszynki należała. Był to więc kiedyś mająteczek kilkunastochatowy, czyli znajdujący się na granicy, za którą już do najdrobniejszych ułamków ziemi spływała własność mała. Ostry chłód zapanował po niedawno spadłym gradzie; silny wiatr kołysał wierzchołkami kilku rosnących na dziedzińcu topoli włoskich; deszczowe chmury szybko biegły jedną za drugą, to zasłaniając, to odkrywając błękit nieba. Jednak w Olszynce wszystkie okna domu otoczone kwitnącą fasolą były na oścież otwarte, Stały na nich pomiędzy kilku mirtami i rozmarynami kwitnące fuksje i róże miesięczne. Na ganku jedna z ławek zastawiona była hładyszami pełnymi zsiadłego mleka, na drugiej stał naprędce znać tu umieszczony kosz z sałatą i jarzynami. Długa sień, przedpokojem zarazem będąca, rozdzielała dom na dwie połowy, z których w jednej znajdowały się pokoje mieszkalne, w drugiej kuchnia i izba czeladna. W głębi sieni wielki zamek wiszący u drzwi niskich i wąskich oznajmiał spiżarnię. Za starą szafą widać było drabiniaste schodki na strych wiodące; pod ścianami stały proste, drewniane skrzynie i stołki, kosze , z łoziny uplecione, a na miejscu najwidoczniejszym- niecki pełne świeżo upranej bielizny. Miano ją zapewne na strych wynosić, ale tymczasem tu jeszcze pozostawiono. Zapach mydlin z kuchennymi woniami złączony napełniał sień pomimo drzwi na ganek otwartych; w kuchni trzeszczał ogień i rozlegały się głosy kobiece i dziecinne; w pokojach mieszkalnych cicho było zupełnie i tylko czasem dolatywało z nich monotonne mruczenie, z którego można było odgadnąć pracowicie uczące się dziecko."

Eliza Orzeszkowa "Nad Niemnem"

Wobec rozpoczynającego się sezonu myśliwskiego uważaliśmy za stosowne zapoznać się z najnowszemi ulepszeniami w dziedzinie broni myśliwskiej i w tym celu delegat nasz specjalnie udał się do znanej ogólnie firmy puszkarskiej „J. Sosnowski" przy ulicy Trębackiej. Wrażeniami obecnie dzielimy się z naszymi czytelnikami. W dziale broni śrutowej delegatowi naszemu podobała się bardzo wytworna broń firmy ,,G. Defourny- Sevrin" w Licge. Str/elby tej firmy chlubnie są już znane w naszym kraju. Na Warszawskim stendzie roku bieżącego strzelbie firmy ,,G. Defourny-Sevrin" przypadł wielki szampionat Królestwa Polskiego na rok 1912, jakkolwiek współubiegały się o tę nagrodę strzelby najwybitniejszych firm światowych. Bronie tej firmy mają i tę wielką zaletę, że są nader solidnie wykonane. Delegat nasz zauważył u tej broni haki tak silne, jakich nie widział jeszcze u żadnej innej broni i tej okoliczności, |ako i doskonałości materjałów użytych, zapewne należy przypisać, że strzelby te mają tak nadzwyczajną ogólnie uznaną wytrzymałość.  Podobać się też musi u tych fuzji nadzwyczajna ich kształtność i harmonijność linji i doskonałe ustosunkowanie wagi i śmiało o niej powiedzieć można, że jest to broń pierwszorzędna.

Skromniejszą jest broń firmy ..Manufacture Liegieoise d'Armes à Feu" w Liege, lecz jest to bardzo dobra, zupełnie wystarczająca, broń użytkowa.   Ma wielkie zalety strzału i jest dobrze i solidnie odrobiona.  Bronie te są zapewne znane wielu z naszych czytelników, gdyż są już dobrze wprowadzone na rynku naszym. Jako zupełną nowość podziwiał nasz delegat strzelby ..Explora" i „Fauneta" wyrobu znakomitej firmy angielskiej ,,Westley Richards and Co Ltd." w Londynie. Strzelby te strzelają śrutem i kulą dają w obu kierunkach rezultaty jak najlepsze.
Strzały śrutem wyrównują strzałom ze zwykłej broni śrutowej, a strzały kulą aż do 300 yardów (275 metrów), są równie precc/yjne jak ze sztucerów. Wyprodukowanie tych broni jest wynikiem wieloletniej pracy specjalistów zatrudnionych przez firmę "Westley Richards". Jak wiadomo problemat wyprodukowania broni uniwersalnej, jaką są strzelby Explora i Fauneta, długo bardzo nie mogl być urzeczywistniony, a bronie, które były w handlu jako uniwersalne bardzo, nieudolnie problemat rozwiązywały, gdyż dawały i śrutem i kulą bardzo liche rezultaty. Jedyna firma "Westley Richards" długo i wytrwale problemat ten studjowala teoretycznie i dokonywała prób praktycznych. Rezultatem
tych mozolnych obrachunków i prób są bronie Explora î Fauneta, które wprawdzie najpóźniej na rynku się ukazały, ale za to dzięki zasadom do ich budowy zastosowanym, problemat po tylu latach cierpliwej pracy szczęśliwie rozwiązały. Poza doskonałym strzałem śrutem i kulą, do wielkich zalet tych strzelb należy, że wagą, rozłożeniem ciężaru, i wyglądem zewnętrznym nie różnią się od zwykłych dubeltówek, tak, że każdy myśliwy bez specjalnego wprawiania się, może odrazu nimi się posługiwać. Strzelby te zresztą już i u nas bardzo dodatnio się zaznaczyły, gdyż jeden z naszych znanych myśliwych, który pierwszy w Królestwie Polskiem posługiwał się Explora, w sposób wprost brawurowy dał z niej trypietę do dzików na dalsze dystanse w obecności licznych widzów. Broniom tym należy się istotne uznanie, gdyż praktyczne rezultaty są z nich jak najlepsze. Potwierdza to w swem dziele, które ukazało się roku bieżącego, znakomity znawca broni palnej Buturlin.

Godne też bardzo uwagi są sztucery borowane systemem ,,Oval Bore", stosowanym przez firmę Charles Lancaster w Londynie. Lufa tak wiercona, przedstawia się napozór, jak lufa cylindryczna. Celem takiego wiercenia jest zapobieganie brudzeniu się lufy, co przy zwykłych gwintach jest nie do uniknięcia. W dziale sztucerowym i trójlufek delegat nasz oglądał prawdziwie bogatą kolekcję broni różnych typów i rodzajów. Sztucery firmy „J. Sosnowski" odznaczają się wielką precyzją strzału i wykwintem, i na Warszawskiej Wystawie Sportowej ogólnie były podziwiane.

Powyższy tekst pochodzi z Rocznika Wsi Polskiej dla roku 1913, w opracowaniu A.Laskowskiego, wydawcy Paweł hr Morsztyn i Stanisław Skurzyński

"(...) Kiedy tylko pierwsze przymrozki ścisnęły ziemię, rozblyskiwały łuną świetlną o godzinie przedświtu -piece. Światło czerwone drgało przez szpary drzwi w sypialnych pokojach. Dom przepełniał zaciszny trzask spopielających się żywicznych polan. Wstawał dzień. Narządzano podwójne okna. Na kolorowej wacie któraś z sióstr wyczyniała esy floresy z jarzębiny, z głogów. W środku stawiano wysmukły kieliszek od szampana, napełniony „witryolejem". Patrzyłem nań z szacunkiem, bo to "trucizna". Wtedy wyłaził mróz i zamalowywał szyby. Dom był ufortyfikowany, przygotowany na walkę z zimą - do wiosny (...)" pisał o początku zimy na ziemiańskim dworze Melchior Wańkowicz w "Szczenięcych latach".

Zima opisywana w ziemiańskich wspomnieniach z jednej strony wydaje się być okresem spokojnego odpoczynku, z drugiej jednak jest jednak okresem zabaw i karnawału. Drogi tonące w błocie i nieprzejezdne jesienią ściskał mróz sprawiając iż podróże stawaly się znów możliwe, tyle że nie przy użyciu bryczki,ale sań. Dźwięk ich dzwonków sygnalizował iż właśnie pojawili się goście.

Codziennym zimowym rytuałem było palenie w piecach. Czesław Miłosz w "Dolinie Issy" pisze, że pomaganie przy paleniu było jedną ze ulubionych zimowych rozrywek, obok lepienia bałwana na gazonie znajdującym się przed dworem.

Zaraz po świętach rozpoczynał się czas zabaw.  Melchior Wańkowicz w "Szczenięcych latach" wspomina iż przyjeżdżało wtedy całe mnóstwo gości "(...) Każde z nas przywoziło przynajmniej po dwóch kolegów lub  koleżanki. Korepetytorzy, którzy latem z nami dukali, też przyjeżdżali i zwozili kolegów. Do nauczycielek też zjeżdżały  jakieś przyjaciółki - stare panny - przyjeżdżały z matkami i ciotkami dawne nauczycielki i bony, z którymi zachowywały się  serdeczne stosunki; namykaly się dawne rezydentki, zamienione ongiś z sąsiednimi dworami po jakichś awanturach do czasu na  inne, ściągali z rodzinami wszyscy „klienci domu"- ksiądz, adwokat, doktór, wuj Sewerutek, przyjeżdżało z Wodoktów trzech  osiłków, synów rządcy (...).
We dworze grały fortepiany i trwaly w najlepsze tańce, pomiedzy tańczącymi biegały dzieci, starsze panie wymieniały plotki siedząc na kanapach, przy stolikach trwała w najlepsze gra w karty.  Chyba, że na karnawał jechało się do miasta. Wtedy poświątecznym zamieszaniu dwór stawał się spokojny i opustoszały, przysypany śniegiem.    

Z dniem   pierwszym świąt  Bożego Narodzenia, po kościołach wystawiano na bocznych ołtarzach Jasełka czyli Betleem w których przedstawiano wnętrze ubogiej stajenki, a w niej w kołysce w kształcie żłobu spoczywającego narodzonego Zbawiciela, przy nim stała Boga-Rodzica, i Św. Józef i otoczony gronem pasterzy, wraz z wołem i osłem. Dalej ukazywał się wspaniały orszak Trzech Króli przybywających za przewodnią gwiazdą do Betleem, dla złożenia hołdów Jezusowi. Długa to była karawana, z koni i wielbłądów bogato przybranych, i licznej
służby, a pomiędzy niemi Murzynów. Nieraz wszystkie te postacie, były ruchome, i wolno przeciągały, przed oczyma tłumnie zebranej, a ciekawej gawiedzi. Jasełka te, były zabytkiem owych starożytnych widowisk dramatycznych, misteryów, które się pojawiły w XII już wieku. Wówczas tym sposobem przedstawiano Tajemnice wiary świętej, aby mocniej one wrazić w pamięć ludowi prostemu, który tego co nie podpada pod jego zmysły, łatwo pojąc nie może.
Na drugi dzień kościół nasz obchodzi uroczystość Sw. Szczepana, i równocześnie odbywa poświęcenie owsa i wina. Lud nasz po wielu okolicach ziarnem owsa sypał na kapłana, jakoby na pamiątkę, że święty Szczepan ukamienowany został. Po wsiach, szczególniej u parobków, dzień tego świętego, był ważnym okresem w ich życiu, albowiem przed świętami Bożeg Narodzenia dziękowali za slużbę czy to we dworze czv u gospodarzy, i kilka dni, to jest do Nowego Roku, byli zupełnie swobodni i niepodlegli, nikomu nie służąc. Dlatego to na Mazowszu, powstało dobitnie te swobodę malujące przysłowie parobkowe: „Na świety Scepon—każdy se pon." To jest,  że   na święty Szczepan,   każdy jest sobie pan.

Świecenie wina, w dzień Św. Jana Apostoła Ewangelisty, przypadający równocześnie, powstało dla zachowania pamiątki, jak podanie kościelne mówi, że Sw. Janowi podana była trucizna w winie, które przeżegnawszy wypił, bez szkody dla zdrowia swego. Dlatego kapłan przy świeceniu wina, prosi Boga, aby ten napój na duszy i ciele, nie szkodził tym, którzy go używać będą.

Od święta Bożego Narodzenia poczyna się Kolenda. Wyraz ten oznacza wszelkie podarunki i upominki, jakie gospodarze czeladzi, rodzice dzieciom, sąsiedzi sąsiadom w tym czasie dawali. Zajmowała też u nas kolenda plebanów, którzy podług rozporządzenia soboru Piotrkowskiego z 1628 roku, odwiedzać wszystkie domy swych parafian, obeznawać się z nimi, spisywać ludność, badać o naukę chrześcijańską powinni byli. Zwyczaj ten był bardzo pożyteczny, dopóki go nadużycie nie skaziło. Pleban, gdy miał przybyć z kolendą do wioski, organista
w przeddzień uwiadamiał o tern mieszkańców, obchodząc wies całą z dzwonkiem. Ksiądz ubrany w szaty kościelne, dzwonkiem też ogłaszał swoje przybycie do każdego domu, i stanąwszy przed drzwiami izby, zaczynał pieśń kolendową z organistą i żakami, których brał z sobą; kończył ją wchodząc do izby, poczem dawał krzyż do pocałowania mieszkańcom, i na przygotowanym stole go stawiał. Po przemowie krótkiej, u domowników o katechizm się pytał, a poczęstowany i obdarzony, do drugiego domu odchodził. Dwory, okazalej przyjmowały kołendująeych plebanów, i nieraz przybycie kapłana z pieśnią radosną o narodzeniu Zbawiciela, dawało w domu szlacheckim powód do uczty.

Od Wigilii Bożego Narodzenia, było zwyczajem powszechnym, który się jeszcze po wielu okolicach naszego kraju dochował, że doroślejsi chłopcy przebrawszy jednego ze swego grona, za niedźwiedzia, tura. kozę lub żórawia, obchodzili od domu do domu, pokazywali to dziwne zwierzę i odpowiednie pieśni chórem zawodzili. (...) Pomiędzy ludem, odważniejsi, starali się
podebrać z gniazda leśnego młode wilczęta, i z niemi obiegając chaty wiejskie, zbierali podarki kolendowe, z których potem wspólna sobie ucztę wyprawiali. Jeżeli polów zuchwały na wilczki nie udał się, przybierali jednego w wilczę skórę, który udawał tak groźne dla trzód wiejskich zwierze, otrzymując upominki za to widowisko.

Po wielu dworach długo zachowywano obyczaj, że w czasie wieczornej wigilii, stół łańcuchem opasywano, ażeby go sio chleb zawsze trzymał, a żelazo plużne pod stół kładziono, aby krety niepsowały roli. Ponieważ wszystkie stoły w te chwile zasłane są sianem, przy końcu wieczerzy, panny i kawalerowie wyciągali z pod obrusa po odrobinie siana, co bywało przepowiednią ich przyszłej doli. Jeżeli panna wyciągnęła siano zielone, pewną była, że w następne zapusty przywdzieje czepiec, jeźli zas dostało się jej siano zwiędłe, musi jeszcze czekać na męża, a jeźli wyciągnęła siano zeschłe, żółte, była to okropna wróżba, że umrze starą panną. Teraz postał ten obyczaj, że pomiędzy siano, pod każdem nakryciem kładą lalki, pieniądze, chleb, i pierniki z rozmaitermi wyobrażeniami, które każdy wyciągając po wieczerzy, otrzymuje przepowiednię, że się w następny rok albo zakocha, albo ożeni, albo że będzie miał chleba lub pieniędzy poddostatkiem.

Dziewczęta wiejskie, zaraz po wieczerzy, robią doświadczenie, dla pewności, która najpierwej pójdzie za mąż w zapusty, albo w jesieni następnego roku. Każda robi gałkę z pakuł lnianych, lekką i małą, i razem zebrane, zapalają je współcześnie i rzucają w komin; której dziewoi gałka najpierwej porwana pędem powietrza, uleci w górę, ta najprędzej za mąż pójdzie.
Święta Bożego Narodzenia, u ludu naszego i w starym języku noszą nazwę: Gód.
Dla myśliwca dobre w Grudniu bywa pole do łowów na lisy przed psami, gdyż w tej porze najlepsze mają futro. Od Nowego Roku bowiem, rodzinne swe opuszczają miejsca, a idą po nad rzeki w równiny, gdzie gęsta wiklina. Najlepsze też i na zające pole, bo o tej dobie sarnie i zajęcze cąbry najtężej nabite, smaczną dają nam zwierzynę.
Od świąt Bożego N arodzenia, w następnym tygodniu przed Nowym Rokiem, po dworach wiejskich układano huczne kuliki i robiono wcześnie do nich przygotowania. Zapusty bowiem już się zaczynały, a gdy sanna ubita, kulik radosny przebiegał od dworu do dworu, ze dzwonkami, wesołym okrzykiem. i pieśniami, którym wtórowała dziarska kapela.
I otwierały się na sciężaj wrota gościnne, ażeby serdecznie chlebem i solą a z dobrą wolą, podejmować upragnioną drużynę!

Dnia 22 przesilenie dnia z nocą zimowe. We dwa dni później jest Wigilia, czyli przeddzień Bożego Narodzenia, w całym świecie ehrześciańskim uroczyście i z biesiadą postną obchodzony. Święto takowe w dawnych wiekach trwało aż do Trzech Króli, czego teraz pamiątka w nabożeństwach kościelnych i pacierzach kapłańskich tylko się zachowuje. Śpiewy kościelne są radością napełnione, z powodu narodzin Zbawiciela Świata; ztąd, gdy W piątek uroczystość ta przypada, kościół wiernych od postu uwalnia. W obchodzie tych świąt widzimy, że kapłani po trzy msze odprawują, a zwyczaj ten wziął początek w pierwszych wiekach chrześciaństwa. Podczas bowiem srogiego prześladowania, kapłani, przechodząc potajemnie z jednego miejsca na drugie, z koniecznej potrzeby, po kilka razy na dzień w różnych porach, najczęściej w nocy, dla wiernych Eucharystyą poświęcać, czyli mszę świętą odprawiać musieli.
W niektórych kościołach, osobliwie po miastach, w dzień Bożego Narodzenia, o północy, zaraz po jutrzni odprawuje się msza święta na pamiątkę, że w tej porze Jezus Chrystus, podług kościelnego podania w Betleem się narodził. Mszę tę pospolicie zowią Pasterską, że lud zebrany, na wzór pierwszych pasterzy, wznosi radosne pieśni i zarazem naśladuje świergot ptastwa. Nie tak dawne czasy, kiedy z kościołów Warszawskich usunięto ten zwyczaj, z zachowaniem tylko kościelnych obrzędów.
Rozsyłanie opłatków bierze początek w pierwszych wiekach chrześciaństwa; zbierający się bowiem wierni na mszę świętą, przynosili z sobą chleb służący do tego obrzędu, z którego kapłan brał tylko tyle, ile do konsekracyi potrzeba było. Resztę zaś, jaka z niego zostawała, pobłogosławiwszy, rozdawał przytomnym w kościele, osobliwie tym, którzy w czasie mszy do Kommunii Świętej nie przystępowali. Prócz tego, chleby te poświęcone biskupi i kapłani wiernym do ich domów, jako duchowne podarki rozsyłali, na znak jedności braterskiej, miłości wzajemnej i duchownego ich połączenia. Przy 1601 rozsyłaniu pisywali często listy z wynurzeniem im życzeń i składając zarazem powinszowania. W tym to duchu i dzisiejsi pasterze opłatki czyli kolendę rozsyłają.
Czas właściwy do rozpoczęcia Wigilii czyli po całodziennym poście uczty wieczornej, jest dopiero gdy na niebiosach pierwsza sie gwiazdka ukaże. Wiele zwyczajów, dawniej skrupulatnie zachowywanych już zniknęło bez śladu, i z tego powodu podamy w szczegółach, jak obchodzono u nas przed wiekami Wigilię Bożego Narodzenia. Izba jadalna słomą, a stół do jedzenia sianem zawsze był zasłany, dla pamiątki, że Chrystus narodzony, na słomie był złożony. W rogach izby stawiano snopy ze zbożem i słomą prostą, z których brano po zdźble jednem i rzucano do góry, a z utkwionych po za belkami sufitowemi, różne czyniono wróżby. Kiedy gospodarz z takiego snopa biorąc kłosy w rękę, więcej ich znalazł próżnych niż pełnych, wówczas przepowiadał nieurodzaj w następne lato.
Skoro ujrzano pierwszą gwiazdkę jaśniejącą, na niebie, gospodarz z małżonką, otoczony gronem rodziny i domowników , przede wszystkiem łamał sięz każdym opłatkiem , życząc: Dosiego roku. Dawna tradycya podaje, że Dosia owa czyli Dorota, żyć miała sto lat w czerstwości, zdrowiu i sile, i dlatego jej imie, stało się hasłem tych życzeń wzajemnych.
Zdaje się wszelako,   że wyrażenie to starodawne, obejmuje tylko powinszowanie doczekania następnego roku. Potrawy jakie zwykle wedle dawnego a przyjętego powszechnie zwyczaju na stolach zastawiano, były: polewka z piwa, lub z migdałów, szczupak z chrzanem i po żydowsku, karp na szaro, okonie smażone z surową kapustą, kluski z makiem, owoce starannie przechowywane w świeżości, i suszone gotowane , a nad Dniestrem i Prutem , pierwsze miejsce zajmowała i zajmuje Kutya. Jest to pszenica gotowana do przepęknienia ziarn i zmięknienia, zaprawiona miodem i makiem. Do obchodu Wigilii należy strucla, czyli kołacz pszenny podługowaty, na końcach palczasty, przez środek plecionką z ciasta obłożony i posypany hojnie czarnuszką.
W Krakowie, w Warszawie i innych większych miastach, strucle wypiekano tak wielkie, że je na saniach ciągniono.   Piekarze wysadzali się na tego rodzaju pieczywo, które w darze składali dworom wielkich panów.  U ludu naszego kołacze po zamożniejszych chatach, od Wigilii do Trzech Króli, zastępują miejsce zwyczajnego chleba żytniego.   Jak strucle od niemieckiego rodu mieszkańców miast naszych poszły w zwyczaj powszechny,   tak też  po Wigilii skończonej, odwiedzanie każdego niemal domu przez Heilige Christ czyli starca sędziwego z brodą białą i maską na twarzy,   który zasiada przy zastawionej gałęzi sosnowej, czyli choince, gęsto świeczkami woskowemi oświeconej.   Tu, podobnie jak dawny święty Mikołaj, zebranych   domowników pozdrowiwszy, pyta się o sprawowanie stojącej z przestrachem dziatwy,   słucha ich pacierza, i modlitew, i obdarza gościńcami,   wcześniej przygotowanemi na stole pod illuminowaną choinką.