ziemiańskie klimaty

Prawie 100 lat temu pewien ziemianin postanowił wybrać się na konną wycieczkę po bliższej i dalszej okolicy. Swoje wrażenia z przygotowań jak i samej wycieczki następnie starannie spisał. Poniżej jak przygotowywał do wycieczki swojego towarzysza podróży, a zarazem niezawodny środek transportu czyli konia.

"Zeszłego roku odbyłem konne wycieczki po naszym kraju na dystansie 1421 kilometrów — nie zamiar pobicia tego rekordu, bo to nie był żaden szczególny rekord, ile raczej pragnienie poznania jeszcze innych stron Polski, jej ludności, zabytków, przyrody (...) zachęciło m nie do odbycia nowych, cokolwiek dłuższych wycieczek; konna jazda ma swoisty urok i łatwiej dotrzeć do różnych ciekawych zakątków konno niż koleją żelazną lub samochodem, zaś w obecnych warunkach flinansowo przystępniejsza. Zawstydzała mnie myśl, że znam większą, część Europy, zaś kanton Graubunden w Szwajcarji nawet względnie dokładnie a nie znam własnego kraju!
Wypadło pożegnać się ze staruszką, wierną towarzyszką zeszło rocznej podróży, a dosiąść czteroletniej klaczy pełnej krwi własnego chowu, karo-gniadej „Jedynka” po Panther (Dark Ronald – Panik po Ard Patrick), od F ala II po Bob od Neck or Northing, średniego w zrostu, rasowa, w typie Ard Patricka, angielskiego derbisty; grzyw a jedwabista — oznaka szlachetności, ogon bardzo długi, obfity i pu szysty - oznaka siły; występowała nie bez powodzenia na wyścigach w Poznaniu i Bydgoszczy, mimo to wydawała się za młoda na tak daleką podróż; ufałem w dzielność i wytrzymałość, jaką się odznacza pełna krew angielska ponad wszystkie inne rasy i nie zawiodłem się, wątpię, by na koniu krwi arabskiej o osławionej „wytrzymałości” możmaby było osiągnąć przybliżony wynik.
Przygotowywałem klacz; od wiosny, odbywając kilka razy w tydzień spacery po własnym majątku od 20 do 30 kilometrów dziennie wolnym kłusem i bardzo posuwistym stępem — takie tempo najlepiej wyrabia muszkuły; jadła stale po 6 kg owsa ma dzień.

W podróży należało oczywiście zażywać klaczy bardzo ostrożnie, wykorzystywać od kłusa każdy odpowiedni teren a zwalniać do stępa, nawet ma najkrótszym odstępie nierównej drogi; taka miękkość drogi jest pożądana, by ucho nie słyszało uderzeń kopyt w kłusie; starannie omijać napotykane kamienie na pozór nawet miniej widoczne, unikać potykania się; koń o dobrych rozumie się nogach z płaskim angielskiej rasie właściwym chodem potyka się najczęściej z własnej nieuwagi, ale nieraz też z winy jeźdźca, który mógł i powinien był to uprzedzić poruszeniem wodzy lub dotknięciem łydkami, zwłaszcza jeśli zna dobrze sposób poruszenia się swego konia. Bywają, konie mające jakby szczególną zdolność wynalezienia każdego kam ienia na drodze i stąpnięcia nań, co jest bardzo niecierpliwiące. - Częste potykanie się na dłuższym dystansie, osłabia siłę odnoży i swobodę łopatek tem zmęczonych.
Niemniej ważnem jest odżywianie i pojenie.
W upalne dnie poiłem klacz kilka sekund w napotykanych strumieniach, ale tylko przez wędzidło, to znaczy nie zdejmując tręzli; na popasach dodawałem do wiadra wody garść otrąb pszennych przyczem koń pije wolniej i z smakiem; „krzepiłem” też klacz cukrem kostkowym,.
Po zdrowem parsknięciu i po spokojne m przejściu obok przedmiotu mogącego budzić przestrach nie szkodzi poklepać w myśli nagrody i zachęty; koń to takie rozumne stworzenie i tak chętnie przywiązuje się do swego stałego a delikatnego jeźdźca, tak dobrze zna głos jego i rękę. Polecania godnym, jest zaopatrzenie się w małą apteczkę podróżną zawierającą: amonjak, jodynę, krople Inoziemcowa, laurowe i walerjanowe, fluid, wodę Burowa, bandaże i watę — nie radzę tylko umieszczać zapasów jadalnych obok środków leczniczych, gdyż zdarza się, że flaszeczka się stłucze, zaś butersznyty na smaku walerjanowym, jak to sprawdziłem , nie są apetyczne.
(…)"

Paweł Popiel “2918 kilometrów na koniu – Wycieczka sportowo – krajoznawcza w dorzeczu Wisły, Sanu, Bugu, Wieprza, Skawy, Styru, Nidy, Prosny, Warty, Brdy, Noteci i Pilicy”

Jest to miesiąc najważniejszej pracy około działu kobiecego gospodarstwa. Im dłużej warzywa w ziemi, a owoce na drzewach dojrzewają tern lepiej, jednak nie należy zwlekać zbytecznie i z początkiem miesiąca kopać wszystko. Zimowe owoce jako i gruszki jesienne zbierać i chować. Warzywa im później tem lepiej układać w kopczyk w piwnicy (patrz 1). Kartofle do piwnic sypać i zaraz w początku miesiąca wieprze do karmnika wsadzić dla zużytkowania drobnych kartofli na wypas, karmić się powinny od 6 do 8 tygodni, aby na święto Bożego Narodzenia były gotowe wędliny. W połowie miesiąca trzeba się zająć zaopatrzeniem domu i mieszkania przeciw zimnu, pokoje oczyszczać gruntownie z kurzu, pajęczyny. .Ściany ocierając płótnem suchym obwiązanem na szczotce, pokoje myć, zaprawiać już na półrocze zimowe, okna oklejać, klajstrem i papierem, co najlepiej bo zimna nie przepuszcza, mchu nie kłaść bo prędko żółknie, lepiej piasek i watę osypaną krajaną kolorową włóczką. Kwas siarczany stawiać za oknem żeby nie zamarzały. Do futer w początku miesiąca zajrzeć czy są w dobrym stanie, gdyż wszelka przeróbka dobrze będzie zrobiona jeżeli swobodnie w wolnym czasie, gdy jeszcze mrozy nie są za pasem, bo wtedy i o kuśnierza trudniej i wszystko drożej. W ogóle wszelkie przysposobienie garderoby na zimę powinno mieć miejsce w październiku. Letnie suknie i wszelkie kolorowo perkale których się już w zimie używać nie będzie sprać w wodzie z mydłem, białe, lub jeszcze mocno zfarbkować i bez krochmalenia, aby nie zżółkły i schować na zimę do kufrów.
Gęsi karmić pośladem zboża, owsa i jęczmienia, przez 3 tygodnie, w czwartym bić, skubać, oddzielając puch od pierzy i urządzać półgęski; galarety, czarniny i t. d.

Kalendarz na rok 1876. Kolenda dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów. Lucynę Ćwierciakiewiczową
ilustracja Jesień - Teodor Axentowicz (za pośr wikicommons)

W tym miesiącu jest nawał pracy dla gospodyń; zaczynają już na dobre dojrzewać węgierki, te najpożyteczniejsze ze wszystkich owoców.
Konfitury robić w początku, kiedy nie są jeszcze przcstale, następnie komputy czyli konserwy, a gdy zapełnie dojrzałe marynować, suszyć, w cukrze lub na lasach, w końcu gdy już pękają ze słodyczy i dojrzałości robić powidła. Borówki w początku września są najlepsze i najdojrzalsze do smażenia, brzoskwinie, ananasy, arbuzy słowem wszystko pilne, wszystko woła, a dobra gospodyni powinna kolejno to brać do roboty co najprędzej może uledz zepsuciu. Pomidory są najpiękniejsze we wrześniu, korniszony koniecznie w tym czasio marynować wraz z cebulka szarlotką i innemi piklami. Rydze i grzyby jesienne są już w obfitości z czego należy korzystać nie spuszczając się na później.
Jesień bywa u nas często sucha, i spuszczając się na czas późniejszy rydze i grzyby, można zostać zupełnie bez tych specyałów. Orzechy laskowe i włoskie zbierać i suszyć, aby na Boże Narodzenie mieć potrzebny zapas.
Wrzesień jako miesiąc już chłodniejszy a obfitujący jeszcze w nabiał jest czasem zbierania zapasów masła na zimę i robienia serów. Taka obfitość wszystkiego jest pod ręką, że tylko brać i rozumnie używać.
Grochy szablaste rozmaite zbierać, łuskać i na górach rozsypane suszyć, jak również już cebulę, którą dla bezpieczeństwa można wykopać i na górę sypać.
We wrześniu niech przezorna gosposia zebrawszy wszelką starą watę,co jest w domu da do przerobienia, bo i taniej i prędzej zrobią a będzie gotowa na jesienne przerabianie watowych rzeczy jak np. kołder itp.
We wrześniu zaczynają się już długie wieczory, wyjąć więc lampy, schowane, ponalewać i od pierwszego dnia użycia przyzwyczaić służące, aby po sprzątnięciu pokoi codziennie knoty obcięły i lamp dolały, czynić to systematycznie ze wszystkiemi i to codziennie. Tym tylko sposobem można dojść do dobrze się palących,nie kopcących lamp —a co najważniejsze nigdy wypadku być nie może co częstokroć bywa, gdy nierozważna pani pozwala lampy dolewać i oprawiać wieczorem przy świetle.
U siebie wprowadziłam zwyczaj, iż lampa nie dolana rano, pomimo nawet potrzeby koniecznej nie może być palona wieczorem —a zwyczaj jak wiemy jest drugą naturą ludzką—więc i służące moje wprawiły się
do tego zwyczaju domowego.

Kalendarz na rok 1876. Kolenda dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów. Lucynę Ćwierciakiewiczową
ilustracja - Portret kobiety - Stanisław Grocholski (za pośr wikicommons)

Zaczęto w lipcu żniwa w polu dają kobiecie zajęcia w dostarczeniu żniwiarzom mleka, maślanki, ogórków kwaszonych na orzeźwienie w ciężkiej pracy dokonywanej dla dobrobytu państwa, pomimo iż w dzisiejszym układzie społecznym grubo na to się wydają pieniądze.
W końca sierpnia trzeba już kwasić ogórki na zimę, są wtedy najlepsze, najtrwalsze bo jeszcze jędrne, zielone i twarde, nie zamiesza się żaden nasiennik lub zżółkły.   Wszystkie owoce letnie są w całej dojrzałości, jabłka spadając z drzew niedojrzałe używać na galaretę, gruszki marynować, smażyć—suszyć —renklody, różne śliwki, orzechy świeże, melony smażyć. Wiśnie czarne zawsze dopiero w sierpniu na konfiturę i sok używać—w lipcu bowiem nie są jeszcze ani dość czarne ani dość soczyste i w tym czasie dopiero dojrzewają duże czarne hiszpankami zwane. W końcu sierpnia jeżeli rok suchy i wegetacja wczesna należy wyrywać i moczyć len.

Kalendarz na rok 1876. Kolenda dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów. Lucynę Ćwierciakiewiczową
ilustracja- "Portret kobiety na tle pejzażu"- Kasper Żelechowski (za pośr wikicommons)

W tym miesiącu największa praca kolo konfitur, galaret, soków i. t. p. Jednocześnie dojrzewają w lipcu maliny,porzeczki, wiśnie szklanki i łotówki, morele, a z tych właśnie owoców soki i konfitury są najlepsze. Wszystko już zaczyna dojrzewać, należy bacznie pilnować ogrodu, doglądać warzywa oraz zbierać i suszyć zioła apteczne. Indyki młode dostają korali, najniebezpieczniejszy czas dla nich do przejścia, po kilkadziesiąt pada wtedy z upału i niedopilnowania.
Gdzie gospodarstwo pszczolne zaprowadzone, po zebraniu miodu można zaraz się zająć urządzeniem takowego na napój. Ważniejszych prac w dziale gospodarstwa kobiecego w tym czasie nie ma. Skrzętna
jednak gosposia nigdy sobie i domownikom próżnować nie pozwoli, lecz wynajdzie zajęcie przynoszące i korzyść własną i pożytek dla ogółu.

Kalendarz na rok 1876. Kolenda dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów. Lucynę Ćwierciakiewiczową
ilustracja Bukiet- Władysław Czachórski(za pośr wikicommons)

Kto ma odnawiać mieszkanie, malować pokoje lub drzwi i okna olejno, oklejać obicie itp. niech zaraz, w czerwcu się zabiera do tego, przednówek czas najwolniejszy dla gospodyni, a upał i powietrze po temu, farby i klej schną prędko nie zostawiając odoru żadnego. Czy w mieście czy na wsi robota około odnawiania mieszkania i domu, odświeżania i politurowania mebli w tym miesiącu się uskutecznia. Tylko niedbałe gospodynie zostawiają to do jesieni, kiedy największa jest robota w domu.    Przestawianie i podlepianie pieców tak pokojowych jak kuchennych, w czerwcu ma miejsce. Wszelkie zioła już w tej porze należy zacząć zbierać. (...)  Wełniane rzeczy z zimy jak kaftaniki, pończochy, koszulki, spódniczki itp. wyprać w mydle i schować, aby brudne i spocone przez lato nie leżały, bo niezdrowo i niszczą się prędzej, a i mole po mydle nie zalęgają się tak łatwo. Futra i wszystkie wełniane rzeczy mocno kilka razy w tym czasie przetrzepać, na letnie leże. Dywany i inne większe tym podobne rzeczy skropić kamforą i złożone zostawić w ciemnym pokoju. Z aptecznych zapasów w pierwszej połowie czerwca trzeba smażyć agrest, w drugiej poziomki i truskawki, w końcu samym miesiąca należy smażyć różę. Groszek zielony na zimę suszyć.w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej
w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"Maj ów piękny, poetyczny maj jest miesiącem nabiału. Najlepsze masło jest majowe i największa go  ilość wszędzie, bo bydło mając już świeżą paszę najwięcej daje mleka, a że jeszcze i upałów nie ma więc go najłatwiej dobrze wyrobić i oddzielić od maślanki, dlatego masło majowe jest najtrwalsze, i owe litewskie najwyborniejsze masło bywa majowe. W maju więc trzeba zbierać masło na całoroczny.zapas soląc go dobrze. (...) Gdzie jest założone gospodarstwo mleczne na sposób zagraniczny, w tym miesiącu najlepiej się udają wszelkie sery ze słodkiego mleka. W ogrodach największa robota, sadzenie rezedy i różnych flanców, warzywa etc. zaczyna się zaraz w początku maja. Maj jest rzeczywistym miesiącom przednówka, bo już zaczyna być pusto w piwnicy i spiżarni, a jeszcze ani ogród ani las nic nie daje. W końcu dopiero maja pojawiają się grzyby tak zwane majowe, gdzie ich jest obfitość trzeba suszyć w rozmaity sposób, na słońcu suszone krajane można tylko dobrze w maju robić gdyż na jesieni już słońce tak mocno nie grzeje i nie suszy. Marynować nie trzeba dopiero jesienne, gdyż często bez psucia upałów letnich nie przetrzymają. W tym miesiącu także zaczyna się największa robota około drobiu, bo największy ląg ma miejsce. Kwiat brzowy należy w tym czasie zbierać i suszyć na lekarstwo. Od polowy kwietnia, przez cały maj bielicie płótno zrobione podczas zimy. Ponieważ w maju najdłuższe już są dnie i mało się pali światła w początku miesiąca, więc trzeba wszystkie lampy, szkła, rezerwuary, banie wymyć wolną wodą z sodą lub szarym mydlem, knoty wyjąć zawinąć w papier lampy powycierać bibułą i pochować w pudlo lub do szafy, aby spokojnie doczekały się jesieni."
w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"Jeżeli Wielkanoc jest wczesna to koniec marca lub początek kwietnia schodzi na przygotowaniach wielkanocnych. Radzę każdej gospodyni, w ostatnim tygodniu już w poniedziałek zająć się przygotowaniem rodzenek, migdałów i tarciem cukru z głowy do bab gdyż te żmudne roboty zajmują wiele czasu i mitrężą, samo pieczenie jeśli nie są pierwej gotowe, tem bardziej że nie radzę nigdy wcześniej piec bab nawet parzonych jak w piątek, a lepiej w sobotę, cala przyjemność ciasta, które się zwykle jada aż po za przewodnią niedzielę, stracona jeżeli sieje raa stare od razu.
Mazurki można piec we środę i czwartek.   Szynki i wszelkie mięsiwa gotować w sobotę rano, pieczyste piec na świeżo w sanie święta, bo chwała Bogu już dawny niehygieniczny zwyczaj wyszedł z użycia jadania samego zimnego mięsa, w oba święta Wielkanocne.
Zaraz po świętach w pierwszych dniach, trzeba robić kaszę kartoflaną z pozostałych od ciasta białek, które zachowane w garnku obwiązanym papierem w zimnej piwnicy przechowują się dobrze kilka dni. W pierwszej polowie kwietnia gdy ziemia już nie zmarznięta zaczyna się robota w ogrodzie, tak w miastach jak i na wsi. W kwietniu zaczyna się największa ilość krów cielić, cielaki z marca i kwietnia; najlepsze są na przychówek, gdyż i krowa daje więcej mleka i wiosna jest porą łatwiejszego wychowania ich.  Prosiaki z kwietnia są także najlepsze do przychówku. (...)  W kwietniu należy starannie pilnować w piwnicach kartofli wyrastających na wiosnę, aby je obrywać z korzeni i wszelkie warzywa jakie jeszcze są przebierać zepsute odrzucając. Kapustę kwaszoną częściej jak w zimie obmywać.
W kwietniu już na dobre trzeba sadzić drób; kury, kaczki, gęsi, indyki najpóźniej."

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

"W tym miesiącu kończy się odpoczynek gospodyń tak miejskich jak i wiejskich. Nadchodzące święta Wielkanocne wymagają przygotowań. Zaraz w pierwszej polowie miesiąca należy się zając urządzeniem mięsiwa, szynek, głowizny i t. p. Ozory wolowe i pekefleisz które nie wymagają tak długiego czasu do solenia jak wieprzowina, należy robić w początku miesiąca, nigdy więcej jak ą0 dni do dwóch tygodni w soli leżeć nie powinny—ozory więc po szynkach wędzić, kładąc je w pęcherze, gdyż inaczej uschną zanadto wisząc, na powietrzu.
Wszelkie wędliny powieszone w przewiewnem miejscu nabierają od samego przewiewu marcowego powietrza wybornego smaku.   Dla tego też w tym miesiącu czy to w mieście czy na wsi największe odbywają się prania bielizny — gdyż tak woda marcowa jak i słońce ma własność bielenia jej. Wszelkie drobiazgi białe należy koniecznie w marcu poddać działaniu słońca. W końcu miesiąca jeżeli czas po temu i nie ma obawy zimna można już otwierać okna zabezpieczone na zimę, czyścić mieszkania z zimowego kurzu, myć podłogi, zaprawiać posadzki, aby taka robota nie zostawała na ostatni przed Wielkanocą tydzień, gdzie już trzeba myśleć o przygotowaniach wielkanocnych, szczególniej jeżeli Wielkanoc wcześnie przypada. W marcu największa jest obfitość najlepszych pomarańcz, wtedy więc anie kiedy indziej trzeba wszelkie zapasy z pomarańcz przygotować—jak skórki smażyć w cukrze, oranżadę sztuczną robić—wódki, likiery, pomarańcze i t. p. W tym miesiącu inspekta dobrze urządzone i opatrzone powinny już dostarczać pierwszych nowalji—jest więc ciągła robota od samego początku miesiąca przy nich. W następnych latach postaram się dział ten opracować obszernie dla pań wiejskich nie mających ogrodników, a lubujących się w tego rodzaju zatrudnieniu
W tym miesiącu także można już sadzić kury na jaja, z których to wyhodowane kokoszki zowią się marcówki i są najpierwsze do znoszenia jaj zaraz po świętach Bożego Narodzenia. Jaja znoszone przez kury ładne duże i nieśne odkładać oddzielnie, aby je dawać do wylęgania—notabene jaja znoszone przy kogucie dobrej odmiany."

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej

Zaraz w początkach tego miesiąca powinna się zająć czy to w mieście staranna i zabiegła gospodyni—czy na wsi z obowiązku, zabiciem wieprzakow na szynki wielkanocne aby kiszki, kiełbasy świeżo, szmalec do smarzenia faworków, wszelkie podroby i odpadki pozostałe od solenia mięsiwa, więc w zapusty, przypadające zwykle w początkach tego miesiąca dla domowników, którzy z utęsknieniem oczekują rok cały na te specjały. (...).
Ponieważ luty jest miesiącem mroźnym należy więc gdzie są ryby i ludzie znający się na tern robić przeręble i łowić takowe— marynować w occie na post lub używać świeże. (...) Dzień już bywa znacznie dłuższy, można się zająć szyciem bielizny i przerabianiem sukien potrzebnych na wiosnę. Na wsi w końcu tego miesiąca można już robić piwo, ocet, sok z żurawin, które są najlepsze z pod śniegu w tym miesiącu zebrane. Również w tym czasie powinna się już. przygotowywać mąka na pieczywo wielkanocne, aby była dobrze wyschnięta, zresztą i młyn jest wtedy wolny i zboża w spichrzach pełno.
Wszelkie gatunki kasz na następny przednówek już w lutym trzeba przysposobić. W końcu na wsi już jest robota w inspektach. (...) pilnować dobrze piwnicznych zapasów czy się nie psują, przy zbliżającej się wiośnie. Kto w styczniu nie zaopatrzył się w lód, stanowczo w lutym to zrobić powinien, nie spuszczając się już w żadnym razie na wilgotny często marzec.
Jabłka w piwnicach często przebierać i ustawiać na deskach, tak aby jedno drugiego nie dotykało (...).

w/g „Kalendarza na rok 1876. Kolendy dla gospodyń przez autorkę 365 obiadów" Lucyny Ćwierciakiewiczowej