ziemiańskie klimaty

Rozpoczynając retrospektywny przegląd dworów polskich, z obowiązku synowskiego i z serdecznej predylekcji zacznę od opisu rodzinnego gniazda.
Jużynty leżą w pięknym kraju. Proszę to przyjąć za pewnik, którego dowiodłem w tomie pt. Soból i panna.
Nie zacznę dzisiaj malować tego kraju bez przewodniej nici poetycznej sielanki. Chodzi mi tutaj o wskrzeszenie życia realnego, które się tam pleniło i kwitło pod koniec przeszłego wieku.(...)
Dwór w Jużyntach (właściwie w atynencji Jużynt, Tarnowie), widziany młodymi oczyma, pozostawił mi w pamięci olśnienie trwałe, ogromnej ceny w moim umiłowaniu, niejakiej też wartości dla literatury. Zastanawiam się tutaj nad treścią tego uroku i staram się ją wyłuskać z realnej kroniki.
Dwór nadmiernie wydłużony z powodu przeróbek i dobudówek, gdyby stał na równinie, byłby nudny. Ale postawiony na wysokim zadrzewionym wzgórzu nad brzegiem jeziora Roszy, nabiera na tym piedestale osobliwego wdzięku. Kto ten dwór znał i wspomina, nie myśli o dziele ludzkim, pospolitym, lecz o tworze przyrody wyszukanym, wyjątkowo pięknym. Na lustrze jeziora rozrzucone wyspy okryte zagajem; za wyspami prąd rzeki świętej odznacza się lekkim, chłodnym wrzeniem. Na przeciwległym brzegu dalekie pagórki zasłane zbożem rozmaitym - Mickiewiczowskie. Ale gdzież moja zapowiedź, że wstrzymam się od malowania przyrody kraju!
W latach moich szkolnych dwór był urządzony prowizorycznie, gdyż cała rodzina, po śmierci ojca, zmarłego w siódmym roku po ślubie, mieszkała w Warszawie. Do Jużynt przyjeżdżało się regularnie na dwa miesiące letnie i wtedy to zakwitał jużyncki sezon, oczekiwany z upragnieniem przez nas i przez bliskie, zespolone z nami sąsiedztwo. W tych stosunkach z sąsiedztwem tkwiła obyczajowa barwa i wartość tamtejszych siedzib ludzkich.
Zjazdy sąsiedzkie rozpoczynały się od pierwszej niedzieli po naszym przyjeździe do Jużynt, a spotkanie wypadało w kościele jużynckim, o kilka wiorst odległym od dworu w Tarnowie Do tej pięknej świątyni, którą opisałem z pietyzmem po dwakroć w moich książkach, zdążali niechybnie na „sumę", oprócz ludu, właściciele folwarków należących do parafii jużynckiej i dalszych, gdyż kościół miał szeroki rozgłos jako sala Boża wspaniała I przyjemna. Imponujący masą muru,jasny, z nieomylnymi cechami polskiego stylu, napełniony woniami kadzidła i polnego kwiecia, lekko błądzącymi pod wysokim stropem, sprawia ten kościół w niedzielę nastrój bardzo pogodnego nabożeństwa. Płynie w nim modlitwa roztargniona przez myśli świeckie, nie uwłaczające jednak chwale Bożej.
Po nabożeństwie sąsiedztwo przechodziło nieodmiennie do plebanii, aby przywitać proboszcza, którego czasem nawet nie było w domu. Ale była fundacyjna, zgotowana zawsze na kilkanaście osób, herbata. Cel zaś główny tej schadzki sąsiadów stanowiła narada, jaki będzie program zabaw na niedzielę dzisiejszą i na dni następne: czy całe towarzystwo zjedzie do nas, czy też do Gaczan pp. Rosenów, do Gudziszek pp. Salmonowiczów, do Nielubiszek pp Machwitzow, czy jeszcze gdzie indziej Młodzież męska umawiała się o wspólne wyprawy myśliwskie. Snuły się i miłostki, bardzo nieśmiałe; przedmioty zapałów albo były na miejscu obecne, albo dopytywano się skwapliwie o daty przyjazdu jakichś uroczych panienek z dalszych stron. Zwłaszcza panienki z „Wiłkomierskiego" (sąsiedniego powiatu) miały reputację podobną do syren, których ponęcie żaden mąż nie mógł się oprzeć. Przyjeżdżały czasem te z dalszych stron boginki, między nimi i rzeczywiście urocze. Wtedy tańczono z nimi przez parę wieczorów, uczyniono tej i owej jakie wyznanie liryczne, otrzymano i zasuszono kwiatek - i najczęściej nie spotykano ich ponownie aż do końca życia. Jednak zapach tych miłostek dziecinnych trwa w pamięci droższy i trwalszy niż wspomnienia uczt zmysłowych.
Gdy towarzystwo zmówione z sobą W plebanii gromadziło się po południu w jednym z sąsiadujących dworów, najczęściej w jużynckim (w Tarnowie), zabawa miała swój program klasyczny: przechadzek w pobliżu domu, następnie wieczerzy i tańców. Wieczerze były obfite i smaczne, lecz wcale nie wymyślne. Drób domowy, owoce, ogórki z miodem, nie znanej w mieście doskonałości śmietana, sery specjalne i ciasta składały ucztę w paru zaledwie stereotypowych odmianach. Tańce po kolacji następowały niechybnie. Gdy brakło do czterech par młodych, starsi stawali do tańca dla kompletu, a nawet przy liczniejszym gronie młodzieży zawsze paru mężów dojrzałych i kilka dam przywiędłych puszczało, się w taniec. Zresztą wszyscy, jeżeli nie nogami, to oczyma i sercem brali.- udział w pląsach. Przynajmniej połowa obecnych była muzykalna, więc coraz to inna postać siadała do fortepianu dla przygrywki, a jedna z najstarszych, pani Michałowa z Rosenów Machwitzowa, której twarz drobno pomarszczona w słodki a energiczny uśmiech była triumfem duchowej pogody nad wiekiem, mogła rąbać swe staroświeckie walce i polki godzinami.
Główny nasz salon w Jużyntach był duży, największy w okolicy, nigdy w nim zatem nie było zbyt ciasno i otwarte było pole do popisów, zwłaszcza mazurowych, które czasem przedstawiały pomysły „barokowe. Bez fotografii i kinematografu te pomysły nie dadzą się odtworzyć. Niepotrzebne są tu zatem I nazwiska owych oryginalnych tancerzy sprzed pół wieku. Ale muszę zapewnić czytelnika, ze choć kompania była tam bardzo mieszana pod względem stopnia kultury towarzyskiej, nie pamiętam wybuchu grubiaństwa lub gburowatości w owych zebraniach, nawet gdy przy jakiejś uroczystszej okazji ten i ów podpił sobie solennie. (...)
Taka zabawa bez sztucznej podniety, pijana sama sobą, trwała aż do rana, po czyni blizsi sąsiedzi rozjeżdzali się do domów. Zdarzało się jednak często, że nawet ci bliżsi pozostawali na nocleg, gdy zabrakło gościnnych pokojów, kobiety skupiały się w gyneceum, mężczyźni w obozowisku wspólnym, młodzież męska szła spać do odryny na sianie Tak wszystkim zal było odrywać się od kochanej kompanii I znowu nazajutrz jedni na polowanie, drudzy do gawęd i przechadzek - wreszcie kapaniną odrywały się pojedyncze osoby, pary, grupy od rozbawionego grona, jeżeli znowu nazajutrz nie odnawiały się tłumne obiady, wieczerze i tańce.
(...)
Szczytem sezonu jużynckiego były imieniny mojej matki, obchodzone 15 sierpnia w dzień Wniebowzięcia N M P Na ten dzień blizsi sąsiedzi uważali sobie za obowiązek stawienia się in gremio, ale spodziewano się gości i ze stron dalszych. (...) Przybywali też najrozmaitsi, nawet z Wilna i Królestwa. Matka moja (...)  bardzo lubiła gości w domu, na imieniny 15 sierpnia zjeżdżało się po kilkadziesiąt osób. Przyjęcie trwało parę dni. Występowało wino warszawskie i nasze miody trójniaki sycone przez parę pokoleń, bito więcej ptactwa i baranów, ubierano dom wieńcami i stawiano nawet triumfalną bramę z zieleni, ale treść uroczystości była zasadniczo pokrewna z treścią mniej licznych przyjęć: szczera gościnność i prostota. (...)

Właściciele majątków ziemskich bywali różni. Trafiali się ludzie porządni, ale czasem też hulacy i utracjusze. W ciągu jednego pokolenia zdobyć można było spory majątek, ale też w ciągu jednego pokolenia wszystko utracić. O różnych typach spotykanych w sąsiedztwie przeczytać można w jednej z książek Emmy Dmochowskiej.
"(...) A więc w Hrabowie mieszkali Wielogrodzcy. On sam, ojciec tych dzisiejszych, umarł przed pięciu czy sześciu laty.  (...)  Niegdyś on i brat jego Onufry, panami byli olbrzymiej fortuny, ale to wszystko jakoś z dymem poszło — zwyczajnie jak u narwańców. Ocalał tylko Hrabów z folwarkami i to odłużony.   Od śmierci samego Wielogrodzkiego, gospodarstwem zajmuje się tam niby córka.
Takież to i gospodarowanie.  Emancypowana panna, konie zajeżdża, latając po polu od rana do wieczora, strzela z pistoletu, powozi amerykanem. (...) W Muchowieżach Wielkich mieszkał pan Czesław Muchowiecki, kawaler. A w Małych—braterstwo jego, Filipowie. Ona była z domu baronówna Ertel, gdzieś aż z pod Krakowa, więc tak wysoko zadzierali nosa, jakby nie było nikogo równego w całej gubernii. A u nich wszystko po zagranicznemu: furman w liberyi, o, takie herby na powozach, a obiad wieczorem jedzą. No, i na te szyki już połowa fortuny poszła, a i druga połowa pewnie pójdzie prędko, ho ona, choć baronówna, ani grosza posagu nie wniosła, a wymaga — strach!  (...) Dalej już cokolwiek, będzie ze cztery mile, kupił niedawno Dziedowicze graf Werner, milioner, rzeczywisty radca stanu, posesyonat, fiu, fiu! Niemłody on już i mieszka tam z żoną. A na lato zjeżdża się do niego cała familia. Te Dziedowicze kupił on z licytacyi; należały dawniej do Walusia Olszy. To był dopiero utracyusz, hulaka, awanturnik! Mając lat ośmnaście, objął dwa ogromne majątki i w przeciągu pięciu lat został bez grosza, ale to naprawdę bez grosza. Rozpił się, rozłajdaczył, tak, że teraz nikt porządny nawet ręki jemu nie podaje.
(...) A w Kozłowiczach są Moruccy. O, tym to wiedzie się! Toż ich ojciec to ledwie miał z czego żyć.
Ziemi to tam było dużo, ale same piaski, wydma nie warto było i pracować na tem. Ale on był' gospodarz dobry i obrotny człowiek. Wystawił browar, a i z lasu umiał korzyści ciągnąć, i z komisyą włościańską umiał jakoś poradzić. A potem kolej przeszła blizko. Tak, że umierając, zostawił trzech synów i trzy piękne folwarki. I synowie też dobrze sobie radzą. Niebardzo to oni mają dobrą opinię w sąsiedztwie, różne tam są o. nich gadania, ale im to wszystko jedno, swoje robią. (...)"

Dmochowska Emma"Panienka" 1899

Dnia 21, Świętego Mateusza, dzień głośny na kraj cały, bo w nim odbywają się liczne jarmarki, na których wieśniacy zaopatrują się sami i swoje rodziny w kożuchy i czapki zimowe. W ośm dni później przypada Święty Michał, jest-to obecnie u naszych rolników ostateczna doba do zwózki zboża do stodół. Pozostał zwyczaj starodawny, że po łąkach i pastwiskach bujniejszych, gdzie sprzęt potrawów był spodziewany, zatykają, na wysokich żerdziach wiechy ze słomy, dla oznaki i przestrogi, że w tych miejscach paść bydła nie wolno. Od Świętego Michała zdejmują takowe, a trzody i stadniny bezpiecznie i swobodnie po nich się pasą. W dniu tym grzmot usłyszany, wedle wróżby doświadczonych gospodarzy, zapowiada na rok następny wielki urodzaj. — U gospodyń, po wiejskich dworach, miesiąc to najważniejszy do robienia zapasów spiżarnianych na rok cały, i napełnienia Domowej Apteczki, która tak wielką niegdyś grała rolę w życiu wioskowem.
Zwykle w każdym dworze oddzielna była komnata przeznaczona na taką apteczkę, zapełniona szafami i pólkami.   Tu się mieściły wysuszone zioła lekarskie, jak: kwiat bzowy i lipowy, mięta, piołun, dziewanna, rumianek, macierzanka i w. i., wraz z bzowemi powidłami. — W słojach spoczywały węgierskie suszone śliwki i wysmażone z nich powidła, jabłka i gruszki, razem z czarne mi jagodami; we flaszach i gąsiorach słynne wódki i likwory miętowe, piołunowe, ratafie zaprawne owocami. Nie brakło i słodkich likierów, lubo wiele sprowadzano wybornych wódek gdańskich, pomiędzy któremi Złota woda, czyli Goldwasser, z szerokiemi płatkami złota, rej wodziła. Przy nich na przekąskę rozgłośne pierniki toruńskie w rozmaitych gatunkach, i równej sławy domowe na rożenkach bez pestek śliwki zasuszane z anyżkiem. Obok tych przysmaków odbijały leki doświadczonej mocy uzdrawiającej, jak: skrom zajęczy na rany, sadło niedźwiedzie do smarowania potłuczeń, spirytusy mrówczane, lawendowe, kamforowe i.t.p. Słowem, na pierwszy ratunek w chorobie, wszystko było na zawołanie w tej domowej apteczce, a przypomnijmy sobie, że wywołała je konieczna potrzeba.
Brak dróg wygodnych, przerwane komunikacye, brak aptek, które istniały tylko po wielkich miastach, jako też i lekarzy, zmuszały ziemianki nasze do przygotowania wczesnego wszelkich znanych środków dla ulgi cierpiących.
Każda, czy to poważna wiekiem matrona, czy młodsza zamężna niewiasta, lub dziewica, uważała za swój religijny obowiązek niesienie pomocy i ulgi cierpiącym. One to, jak.były aniołami stróżami domowego ogniska, tak zarazem i opiekunkami schorzałych i wzywających ratunku.

K. Wł. Wójcicki.

Na początku tego miesiąca, wśród lasów zaczynają kwitnąć wrzosy, z tych, gdy jedne opadają, rozwijają kwiat swój drugie, skąd i nazwa września. Starzy u nas lekarze i astrologowie, uważając tę porę czasu za wielce dogodną do brania leków z pomyślnym skutkiem, zwali wrzesień jesiennym maikiem. Rolnik już oblicza z pewnością swoje plony zdobyte mozolną pracą, cieszy się dostatkiem, chociaż czuje nową porę roku i zbliżającą się zimę, tak groźną nie raz w naszym klimacie.
Pasiecznicy wywożą lub wynoszą ule, żeby z kwiatów wrzosu pszczoły, wrześniakiem czerwonym swoje wykończały plastry. Miód to brunatno bursztynowej barwy, jakby korzenny, prasnym zwany bywa. Nie tak smaczny jak lipcowy, tyle cenny do aptek i konfitur, lecz za to do wyrabiania zeń sytnych miodów, czyli napoju, wyborny.
Wrzesień właściwą jesień u nas zaczyna, i z pierwszym dniem jego rozpoczynają się łowy, prawem dozwolone.
Koń urodzony w tym miesiącu, wrześniakiem nazywany, uważanym jest przez znawców za najwytrwalszego, a zarazem takiego, którego lata trudniejsze są do rozpoznania, od wszystkich innych. Dawni wydawcy kalendarzy też wytrwałość, zdrowie czerstwe, oraz długie lata przypisywali ludziom, którzy się we wrześniu rodzili.
Po raz ostatni zające się kocą, a młode podobnież przybierają nazwę wcześniaków. Jelenie i daniele odbywają swe rykowiska. Jeże na kolcach przystrojone w nadziane leśne jabłka, przenoszą je do jam swoich na zimę. Bociany, po ostatnim swym sejmie, na Najświętszą Pannę już odlatują, a za nimi jaskółki i żórawie.
Odciągają grzychwacze, nikną powoli przepiórki i chruściele. Szpaki zbierają się w liczne gromady.
Miesiąc ten rozpoczyna dzień poświęcony Świętemu Idziemu. Starzy gospodarze starali się usilnie, ażeby o tej porze nie tylko żniwo było skończone, ale i snopy wszystkie zwiezione do stodół. Nie daremnem więc było ich przysłowie rolne: "Święty Idzi w polu nic nie widzi."
Na początku drugiego tygodnia września, przypada uroczystość Narodzenia Najświętszej Panny Bogarodzicy, która lud nasz od zasiewów ozimych Siewną nazywa. Już w początku XVII wieku, mamy ślady wyraźne, że obsiewy żyta i pszenicy w zupełności na ten dzień kończono, i gospodarz, który się w tem opóźnił, za niedbalca był uważany. Dziś przecież tak wczesnego ukończenia robót w polu nie widzimy. W końcu tegoż tygodnia przypada „Podwyższenie Świętego Krzyża", przez lud nasz uroczyście obchodzone. Kompanie pobożnych z pieśnią i chorągwiami ciągną na odpusty na Łysą górę (w Sandomierskiem), Kalwaryę(w Galicyi) i inne miejsca, w których słyną obrazy cudowne.

c.d.n.