ziemiańskie klimaty

Zacznijmy od tego czym nie jest. Wbrew utartym poglądom nie jest stylem w architekturze, ani zjawiskiem specyficznym dla polskiego klimatu. Podobnie jak w innych krajach dwór był pierwotnie siedzibą przedstawiciela klasy posiadaczy ziemskich czyli szlachty. W czasach gdy posiadanie ziemi przestało być przywilejem "szlachetnie urodzonych" nazwę ta zarezerwowano dla większych gospodarstw ziemskich. Ich siła gospodarcza (a w czasach wcześniejszych również posiadane przywileje stanowe) przekładała się najczęściej na wpływy w okolicy czyniąc z dworu ośrodek życia gospodarczo-polityczno-społecznego.
Polska specyfiką,  była natomiast demokratyzacja stanu szlacheckiego (więcej tutaj), która utrudniała tworzenie się dużych majątków. Konsekwencją było duże rozdrobnienie własności ziemskiej z nadreprezentacja gospodarstw średnich.  Struktura ta przetrwała w zasadzie do reformy rolnej z roku 1944 likwidującej średnie i duże gospodarstwa rolne.
 Ma to odzwierciedlenie również w statystykach, które (według wikipedii) podają, że na terenie współczesnej Polski znajdowało się  ok 12 tysięcy dworów.( Nie jest przy tym jasne czy statystyki te uwzględniają tzw ziemie odzyskane). Statystycznie na każda współczesna gminę przypadało więc od kilku do kilkunastu dworów. Rozkład nie był jednak równomierny.
Cechą charakterystyczna polskich dworów nie są wiec neoklasycystyczne kolumienki czy murowana podbudówka, lecz fakt, ze był on siedzibą nie tylko arystokracji (jak w większości europejskich krajów), ale zarówno średniej jak i  wielkiej własności ziemskiej ze znaczna przewaga liczebna tej pierwszej.  Sprawia to, że poza pięknymi nielicznymi  pałacami do tej kategorii zalicza się budowle skromniejsze (co nie oznacza, że mniej piękne) będące własnością bardzo licznej warstwy średniej.
Myśląc o dworach trzeba  pamiętać, ze był on przede wszystkich centrum życia gospodarczo-polityczno-społecznego okolicy i ta właśnie funkcja wpływała, a nawet dyktowała styl życia jego mieszkańców. A w przypadku polskich dworów  w większości powiatów była raczej mniej niż  bardziej scentralizowana sieć takich ośrodków, które wspólnie w czasie wizyt, rewizyt, polowań, balów i innych wydarzeń towarzyskich wypracowywały własną strategię przetrwania. Często nawet nie zdając sobie z tego sprawy,

Aby dobrze przyjrzeć się epoce warto czasem wytknąć nos poza swoje letnisko i pobliską Warszawę, zwłaszcza iż znaleźć można mnóstwo fascynujących opisów podróży po świecie w czasach w których na każdym skrzyżowaniu na świecie nie stał McDonalds, a w egzotycznych miejscach spotykało się kogoś jeszcze poza turystami z przewodnikiem Lonely Planet.
No to udajmy się w taką podróż w czasie i przestrzeni do roku 1905 w Baku, ówczesnej stolicy przemysłu naftowego.
"(...) Kopalnie jak Bibi Eybat, Bałachany, Sabuncze wyglądają z daleka jak las czarnych wież wlokących po tej samej stronie welony dymu. Każda wieża to jedna studnia. Jedne z nich jeszcze suche, jeszcze w nich pracują świdry, inne dają naftę, w innych źródła naftowe zniknęły. w innych wreszcie nafta, buchnąwszy silnie olbrzymią fontanną na 40 do 50 metrów, tryska tak nawet całymi miesiącami, podczas gdy ludzie z melancholiczną radością spoglądają na ten wytrysk, który mają ująć w całości tak, ze tylko cząstka mała się dostaje do rur, a przez nie do
„miasta czarnego", gdzie w fabrykach zamienia się na naftę, oliwę do smarowania, benzynę lub kwas siarczany.
(...)
Co do samego Baku, mieszka w niem około 120,000 ludności; są to przeważnie sami „nafciarze"; 60,000 pracuje w szybach, przy studniach, 12,000 w rafineryach. Reszta ludności męskiej zajmuje się pracą w biurach, kantorach, magazynach i t. p. Zaledwie tylko niewielka ilość mieszkańców trudni się innemi zajęciami, nie związanemi z przemysłem naftowym, ale przy nim istniejącemu
Na pierwszy rzut oka nic rownie brzydkiego, nic równie smutnego, jak to zbiorowisko tych bud płaskich, jednakowych, bez stylu i bez duszy, które stanowią „czarne miasto". Okolica, to step bezpłodny, bez drzew, bez trawy i bez wody, pod którym ukrywa się błoto fioletowawe, słonawe, mdłe i gęste.(...)"
Wędrowiec nr 38, 1905
"Czarne miasto"

W wielu ziemiańskich dworach znaleźć można było kolekcję broni, zarówno  aktualnie używaną, jak i odziedziczoną  po przodkach, albo przywiezioną z zagranicznych wypraw przez rodzinę lub przyjaciół. Melchior Wańkowicz w "Szczenięcych latach" tak opisywał arsenał kałużańskiego dworu.
"(...) W domu kalużańskim był „specjalny pokój z bronią, w którym, począwszy od powtańczej pistonówki „Lebiody", bogato złotem  inkrustowanej, od pierwszych modeli patronówek z zatrzaskiem pod lufami (wszystko to szło w kurs raz do roku przy obławie na  wilki), aż do pistoletów pojedynkowych wiedeńskich, do dwulufkowego sztucera Kruppa z lunetą, towarzysza wypraw afrykańskich  brata Czesława, do drylinga z herbem na lufach, wyczynionym z siedmiu kolorów złota, od karabeli, przez broń japońską i  kryse malajskie, do zatrutego żądła - sztyletu, który Czesław przywiózł z polowań na pograniczu Chin, do wiązek fechtunkowych  floretów włoskich —pełno było dzirytów, łuków, masek fechtunkowych, wabików (...)  trąbek, rożków, rogów z prochem, maszynek do  robienia naboi, worków ze śrutem, pudełek cynowych z kulami sztucerowymi i kul pojedynczych do dubeltówek w obsadzie dla "czoków"- na drzewie i rozdzierajacych się na cztery strony kul "Jacknowskich" (...) i broń krótka - od staroświeckich buldogów począwszy, skończywszy na smukłych miniaturowych mauzerach dziesięciostrzałowych i na mauzerach wkręcanych na kolbę (z których strzelaliśmy do ciągnących jesienią gęsi), do  arystokratycznych parabellów i chamskich naganów (...)".
Bronią uczono się posługiwać dość wcześnie. W wieku kilkunastu lat można było być już całkiem niezłym strzelcem, dysponującym własną dubeltówką. Równie ważna jak nauka posługiwania się bronią była także nauka jej przechowywania i konserwacji, ponieważ krzywdę można było zrobić sobie np. próbując posługiwać się strzelbą której lufa została zapchana. Broń przechowywana była w osobnym pomieszczeniu (jak u Melchiora Wańkowicza) lub w gabinecie w zamkniętej szafie.    
Przeglądając stare katalogi myśliwskie,można zauważyć iż w dwudziestoleciu międzywojennym w użyciu były m.in. broń śrutowa firmy G. Defourny Sevrin, Liege "w parach i pojedynczo,wykonane na specjalne zamówienie,kal. 12, 16 i 20 zyskały uznanie najlepszych myśliwych w kraju i za granicą", dubeltówki firmy G. Defourny Sevrin, Liege "znane ze znakomitego strzału, dokładnego i pięknego wykończenia, wytrzymałością swoją przewyższają wszystkie dotychczasowe", sztucery dubeltowe G. Defourny Sevrin, Liege oraz J.Novotny, Praga "przestrzelane do 75 mtr. po gładkiej szynie lub z podniesionym pierwszym wizjerem, przeciętym do powierzchni szyny, drugi wizjer składany przestrzelany do 150, 200 i 250 mtr zależnie od wymagań, jak ze zwykłej dubeltówki" (informacje na podstawie Cennika broni i przyborów myśliwskich Lwowskiej Spółdzielni Myśliwskiej z roku 1930).

Polska państwowość po rozbiciu dzielnicowym kształtowała się w trudnych i specyficznych warunkach. Kraj był nie tylko wyczerpany niezbyt pokojowo dokonanym zjednoczeniem, ale otoczony z wielu stron sąsiadami, którzy nie byli zbyt przyjacielsko nastawieni do tworzącego się właśnie organizmu państwowego. W takiej sytuacji liczył się każdy miecz. A ponieważ popyt napędza podaż a  rzemiosło wojenne było przywilejem stanu rycerskiego - to na przełomie XIII i XIV wieku pogłowie rycerzy było wysokie, przynajmniej w stosunku do europejskiej średniej. W okres przemian kasty pobrzękujących zbroja wojów w gospodarujące szlachciury weszliśmy więc z liczną armią pretendentów, która cenę swojego oręża znała i co więcej nie miała zamiaru dać się zdeklasować. Czasy ambicjom średniaków sprzyjały. Bowiem świeżo scentralizowana władza królewska była słaba, przynajmniej w stosunku do swoich ambicji. Musiała więc negocjować, aby swoje plany zrealizować. a to oznaczało nadawanie  przywilejów każdemu kto te plany był gotów czynnie poprzeć.
Pierwszym krokiem w tworzeniu demokracji szlacheckiej były statuty wiślickie z czasów Kazimierza Wielkiego. Statuty były właściwie spisanym prawem zwyczajowym, które w ten sposób stawało się oficjalnie obowiązującym prawem. Znalazły się w nim zapisy, które właściwie zdeterminowały kierunek dalszego rozwoju społecznego. Zatwierdzając podział stanowy społeczeństwa, zachowano jednolitość stanu szlacheckiego. Oznaczało to, ze każdy szlachcic ma te same prawa bez względu na status majątkowy. Innymi słowy w przeciwieństwie do innych krajów europejskich nie dokonano podziału na arystokracje i szeregowe rycerstwo.  Stan ten utrzymał się w zasadzie do końca istnienia szlachty z jednym w zasadzie drobnym wyjątkiem. W zawartej 200 lat później unii lubelskiej zarezerwowano tytuł książąt dla kniaziów ruskich. Innych wyróżnień, ani Polska Piastowska ani Rzeczypospolita Obojga Narodów przedstawicielom braci szlacheckiej nie nadawała.
Za pierwsze przywileje nadane szlachcie są powszechnie uznawane tzw przywileje koszyckie z 1374r nadane już przez następcę Kazimierza Wielkiego. Ludwik Węgierski ograniczył pobór podatku do 2 gr z łanu i w ten sposób "kupił" prawo do dziedziczenia korony polskiej dla jednej ze swoich córek. W praktyce niemożność arbitralnego nakładania podatków oznaczała, ze wszelkie "kosztowne zabawy" takie jak na przykład wojny będą  musiały uzyskać w przyszłości aprobatę braci szlacheckiej. Trzeba przyznać, że był to milowy krok na drodze do demokracji.
Kolejnym królem, który przywilejami opłacił prawo do dziedziczenia korony dla swoich dzieci (tym razem synów) był Władysław Jagiełło. Ten sam co dał niezłego łupnia Krzyżakom pod Grunwaldem i żeniąc się z polska królową wniósł we wianie całe Wielkie Księstwo Litewskie. Na średniakach jednak ta wielka geopolityka nie zrobiła większego wrażenia skoro do utrzymanie dynastii Jagielonów na tronie przekonały ich dopiero przywileje: czerwiński z 1422 r. i jedlneńsko-krakowski z 1430 r.; Przywileje te zapewniły szlachcie nienaruszalność dóbr ziemskich oraz zakazywały więzienia jej bez nakazu sądowego.
Kazimierz Jagiellończyk w celu nakłonienia szlachty do wzięcia udziału w wojnie przeciw Krzyżakom nadał jej przywileje cerekwicko-nieszawskie z 1454 r czyli zapewnił, iż bez zgody sejmików ziemskich nie będą ustanawiane nowe prawa, podatki i zwoływane pospolite ruszenie. Jego syn Aleksander Jagiellończyk na sejmie w Radomiu w 1505 r. wydał ustawę „Nihil novi” (nic nowego) zakazującą królowi wydawania nowych ustaw bez zgody senatu i posłów.
Nie były to oczywiście wszystkie przywileje nadawane przez królom braci szlacheckiej. Dawały jednak narzędzia wpływania na losy państwa poprzez danie sporych uprawnień sejmikom i sejmowi oraz gwarantowały nietykalność bez względu na status majątkowy. Ograniczało to znacznie wpływy wielmożów, których przewaga wynikać mogła tylko ze statusu majątkowego, a nie uprzywilejowania prawnego.
Takie uwarunkowania  zapewniły drobnej i średniej szlachcie pozycję gospodarza we własnym kraju oraz poczucie właścicielskiej odpowiedzialności za jego losy.  
Wyrazem tej odpowiedzialności za kraj i chęci zapewnienia trwania prosperity był ruch egzekucyjny, który powstał w złotym okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów i rozwijał się z sukcesem do momentu zdobycia przewagi przez możnowładców. To ostatnie było zapowiedzią upadku  państwa

Każdy dwór otoczony był ogrodem, najczęściej o powierzchni kilku do kilkunastu hektarów. Ogród zawierał w sobie zarówno bliżej położoną część rekreacyjno - ozdobną jak i położoną dalej użytkową.
Ozdobna część ogrodu składała się z kwiatów i innych roślin ozdobnych, które były pod szczególną pieczą pani. To co sadzono zależało od mody i indywidualnych upodobań właścicieli majątku. Teresa Tatarkiewicz z Potworowskich wspomina ozdobną część ogrodu w majątku Radoryż tak "(...) Pamiętam na przykład doskonale, jak zaczęto sadzić dalie, zwane wówczas georginiami, najprzód były ciemnoczerwone (koloru zwanego wtedy bordo), potem żółte i mocno różowe. Astry i nasturcje zawsze bywały, a ja szczególnie lubiłam cynie i lewkonie oraz pachnącą maciejką. Pamiętam z dzieciństwa rezedę i heliotropy (o których mówiliśmy, że pachną jak czekolada), potem znikły zupełnie. Wszędzie w krzakach tworzących podszycie klombów, na wczesną wiosnę niebiesko było od fiołków, w maju kwitły bzy, a potem jaśminy i czeremchy.(...)".
W niektórych majątkach spotykało się też oranżerie w których uprawiane były wymagające więcej ciepła rośliny, a ukryte pomiędzy drzewami stały kamienne ławki na których zimnym siedzisku można było spocząć w gorące dni.   
Do rekreacji służył urządzony w ogrodzie plac do gry w krokieta lub tenisa oraz huśtawki dla młodszych dzieci. Kort tenisowy służył nie tylko do gry. Maria Ginter wspomina, że na korcie w Smolicach odbywały się tance w czasie urządzanych w Smolicach balów.
Staw,o ile mieścił się w granicach ogrodu pełnił rolę użytkową. Właśnie z niego czerpano wodę do podlewania ogrodu. W dworach gdzie nie założono wodociągu wodę przepompowywano do beczki, ciągniętej następnie przez osła albo kuca.    
Poza tym stawy używane były też do rekreacji. Na ich środku urządzano czasem miniaturowe wysepki do których można było dopłynąć łódką, aby tam schronić się z książką przed wścibskim rodzeństwem lub innymi domownikami.
W użytkowej części ogrodu znajdowały się grządki z warzywami oraz krzewy i drzewa owocowe. Plony z ogrodu przeznaczone były do zaspokojenia potrzeb żywnościowych dworu, a nadwyżki sprzedawano. W cięższych czasach, kiedy ceny na zboże były niskie, zdarzało się, że właśnie sprzedaż tych nadwyżek pozwalała na podreperowanie domowego budżetu.
O tym co rosło w ogrodzie decydowały warunki uprawowe. Przeważnie stawiano na warzywa i owoce, które w danym miejscu po prostu udawały się. Wydaje się jednak że w stosunku do pewnych warzyw czyniono jednak dodatkowe wysiłki. Do takich warzyw należały zwłaszcza szparagi. Ze wspomnień Romana Janty-Połczyńskiego wiadomo, że jego matka kazała specjalnie przywieść z innego majątku piasek  do szparagarni,kiedy okazało się, że lokalna gleba jest na uprawę szparagów zbyt ciężka.
Nad całością ogrodu czuwał ogrodnik nadzorowany przez panią domu. Stan ogrodu zależał w dużej mierze od jego umiejętności,dlatego dobry ogrodnik był skarbem co najmniej tak cennym jak dobra kucharka.